Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα απόσπασμα από ομιλία του γνωστού γάλλου ιστορικού Ζακ Λε Γκοφ σε συμπόσιο που οργάνωσε η «Οικουμενική Ακαδημία των Πολιτισμών» στις 13 Νοεμβρίου 2001, στο Παρίσι.
Η γνώση των προηγούμενων μορφών παγκοσμιοποίησης είναι αναγκαία για να κατανοήσουμε αυτές που ζούμε και για να πάρουμε θέση απέναντι σε αυτό το φαινόμενο. Δύο βιβλία που γράφτηκαν στη δεκαετία του '70 πραγματεύονται μιαν έννοια που εγώ θεωρώ θεμελιώδη για το πρόβλημα της παγκοσμιοποίησης, ιδιαίτερα της τωρινής: την έννοια της κοσμο-οικονομίας. Το ένα είναι το βιβλίο του αμερικανού κοινωνιολόγου Ιμάνουελ Βαλερστάιν «Το σύγχρονο παγκόσμιο σύστημα» (1974) και το άλλο είναι το βιβλίο του γάλλου ιστορικού Φερνάν Μπροντέλ «Ο χρόνος του κόσμου» (1979)...
Στη σημερινή παγκοσμιοποίηση η οικονομία έχει την προτεραιότητα... Αλλά ο Μπροντέλ υποστηρίζει με έμφαση ότι το να σκεφτόμαστε μόνο την οικονομία όχι μόνο θα ήταν εσφαλμένο αλλά θα ήταν και επικίνδυνο. Ο Μπροντέλ υπογραμμίζει ότι σε κάθε παγκοσμιοποίηση υπάρχουν τέσσερις θεμελιώδεις πλευρές: η οικονομική, η κοινωνική, η πολιτιστική και η πολιτική πλευρά. Οι ιστορικές παγκοσμιοποιήσεις που υποδεικνύονται από τον Μπροντέλ είναι: η αρχαία Φοινίκη, η Καρχηδόνα, η Ρώμη, η χριστιανική Ευρώπη, το ισλάμ, η Μοσχοβία, η Κίνα και η Ινδία. Αυτές παίρνουν και τη μορφή αυτοκρατοριών και παρουσιάζονται αρχικά ως πολιτικά κυρίως οικοδομήματα.
Η περίπτωση της Ρώμης μου φαίνεται ενδιαφέρουσα, επειδή οι Ρωμαίοι σχεδίαζαν να επεκτείνουν την κυριαρχία τους στο σύνολο του κατοικούμενου κόσμου. Η δική τους πρόθεση ήταν επομένως μια αληθινά παγκοσμιοποιητική πρόθεση. Αυτοί είχαν υιοθετήσει τον ελληνικό όρο «η οικουμένη» για να περιγράψουν τον κατοικούμενο κόσμο και η ρωμαϊκή αυτοκρατορία εμφανιζόταν ως η διακυβέρνηση της οικουμένης...
Στην παγκοσμιοποίηση υπάρχει μια ιδέα επιτυχίας. Αλλά, αν είναι αλήθεια ότι υπάρχουν πρόοδοι, ταυτόχρονα και σε στενή συνάφεια με αυτές τις προόδους υπάρχουν δυσχέρειες που συνδέονται με τις ιστορικές παγκοσμιοποιήσεις και που αναδεικνύουν τους κινδύνους της τωρινής παγκοσμιοποίησης. Τι έφερνε η Ρώμη σε αυτήν την «οικουμένη» στην οποία κυριάρχησε επί αιώνες; Την ειρήνη, την pax romana, που είναι επομένως ένα στοιχείο που συνδέεται με την παγκοσμιοποίηση. Συνεπώς, το πεδίο της παγκοσμιοποίησης μπορεί και πρέπει να θεωρείται ειρηνικό πεδίο. Προφανώς χρειάζεται να γνωρίζουμε τι σημαίνει αυτή η ειρήνευση, πώς επιτεύχθηκε -δυστυχώς αυτή επιτεύχθηκε συχνά με τον πόλεμο- και τι αντιπροσωπεύει η, ειρηνική έστω, κυριαρχία που αυτή παρήγαγε.
Η ρωμαϊκή παγκοσμιοποίηση συνέβαλε στο να γεννηθεί στους κατοίκους ή στις ανώτερες τάξεις το συναίσθημα μιας οικουμενικής υπηκοότητας. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι εκείνο του Αποστόλου Παύλου, ο οποίος όταν επρόκειτο να προσηλυτιστεί στο χριστιανισμό δήλωνε με έμφαση;; «Civis romanus sum» («Είμαι Ρωμαίος πολίτης»). Η ρωμαϊκή παγκοσμιοποίηση οδήγησε επίσης στη διαμόρφωση ενός νομικού πεδίου. Τέλος (και δευτερευόντως;) υπάρχει ένα πρόβλημα που ζούμε ακόμη και σήμερα: της γλωσσικής ενοποίησης.
Τι πρέπει να καταλογίσουμε σε εκείνη την παγκοσμιοποίηση; Στο τέλος μιας αρκετά μακράς περιόδου -κάμποσοι αιώνες- η ρωμαϊκή παγκοσμιοποίηση αποκαλύφθηκε ανίκανη να ενσωματώσει ή να αφομοιώσει νέους πολίτες, εκείνους που είχε αποκαλέσει «βαρβάρους» και οι οποίοι, καθώς δεν μπορούσαν να ενσωματωθούν στο ρωμαϊκό πεδίο και σύστημα, εξεγέρθηκαν. Γενικά, η παγκοσμιοποίηση οδηγεί στην εξέγερση εκείνους που δεν αντλούν πλέον κανένα όφελος από αυτήν και μάλιστα γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης ή και αποκλεισμού.
Η αποικιοποίηση που συνδέεται με την επέκταση της Ευρώπης και που θα καταλήξει να πάρει τις μορφές του καπιταλισμού αρχίζει στον 15ο-16ο αιώνα και πλήττει κυρίως την Αφρική και την Αμερική... Δεν νομίζω ότι υποχωρώ στο μύθο των γάλλων αποικιοκρατών του 19ου αιώνα, όταν υποστηρίζω ότι η παγκοσμιοποίηση πρέπει να ευνοεί και συχνά ευνοεί τη διάδοση της εκπαίδευσης, της γνώσης, της χρήσης της γραφής και της ανάγνωσης.
Σίγουρα στην άλλη άκρη της ζυγαριάς βλέπω αμέσως ένα μεγάλο έγκλημα: το βιασμό των προηγούμενων πολιτισμών των λαών μέχρι και την καταστροφή τους. Σε αυτό το σημείο χρειάζεται να συνυπολογίσουμε εκείνη τη συνιστώσα της παγκοσμιοποίησης που είναι η θρησκεία και να αντιμετωπίσουμε -ακόμη και αν αυτό προξενεί ενόχληση- τους κινδύνους του μονοθεϊσμού.
Η παγκοσμιοποίηση πήρε οικουμενικό χαρακτήρα μέσω των θρησκειών (με εξαίρεση τον ιουδαϊσμό, ο οποίος απευθύνεται μόνο σε μιαν ιδιαίτερη κοινωνία). Και ο χριστιανισμός ή το ισλάμ, με το μονοθεϊσμό τους, διέδωσαν μιαν ιδέα που εύκολα -το απέδειξε η ιστορία- διολισθαίνει προς τη μισαλλοδοξία και την καταδίωξη.
Πάνω απ' όλα, όταν η οικονομική πλευρά γίνεται θεμελιώδης, αντιλαμβανόμαστε ότι η παγκοσμιοποίηση αναπτύσσει, δημιουργεί ή σε κάθε περίπτωση παροξύνει τις αντιθέσεις ανάμεσα σε φτωχούς και πλούσιους ή κυρίαρχους. Η φτώχεια είναι ένα κακό των παγκοσμιοποιήσεων που μέχρι τώρα είναι σχεδόν αναπόφευκτο. Οι παγκοσμιοποιήσεις δεν βίασαν μόνον τους πολιτισμούς αλλά και την ιστορία. «Λαοί χωρίς ιστορία», αυτή η έκφραση, που επινοήθηκε συχνά από τους αποικιοκράτες, έπληξε πληθυσμούς που στην πραγματικότητα είχαν μιαν ιδιαίτερη ιστορία -συχνά προφορική- η οποία καταστράφηκε. Η καταστροφή της μνήμης, της ιστορίας του παρελθόντος είναι κάτι το τρομερό για μια κοινωνία.
7 - 10/03/2002
