ΡΟΜΠΕΡΤΟ ΕΣΠΟΖΙΤΟ
Θα ήθελα να ξεκινήσω από ένα προκαταρκτικό σημείο συμφωνίας με το τελευταίο βιβλίο του Νέγκρι (το βιβλίο «Αυτοκρατορία» που έγραψε σε συνεργασία με τον Μάικλ Χαρντ και κυκλοφόρησε πρόσφατα στη γλώσσα μας από τις εκδόσεις Scripta). Παρά τα τραγικά γεγονότα που άλλαξαν δραστικά τα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα, και για μένα η παγκοσμιοποίηση καθαυτή φαίνεται να είναι μια ολική και μη αναστρέψιμη διαδικασία. Ολική με την έννοια ότι είναι η μορφή -όχι μόνον η οικονομική ή τεχνολογική αλλά και η λογική και οντολογική- που έχει πάρει σήμερα ο κόσμος.
Παγκοσμιοποίηση, νοούμενη με φιλοσοφικούς όρους, σημαίνει όχι μόνον ότι κάθε σημείο του κόσμου διασυνδέεται σε παρόντα χρόνο με κάθε άλλο σημείο, αλλά και ότι δεν είναι νοητό κανένα σημείο εξωτερικό προς τον κόσμο. Εκτός από ολική, η παγκοσμιοποίηση είναι και μη αναστρέψιμη. Γιατί είναι αλήθεια ότι η παγκοσμιοποίηση είναι μια εποχή, όπως υπήρξε και η νεωτερικότητα ή ο Μεσαίωνας. Αλλά πρόκειται για μιαν εποχή η οποία θέτει τέλος στην ίδια την (ιστορικιστική) ιδέα της γραμμικής διαδοχής των εποχών. Η οποία αναιρεί την ίδια την έννοια της ιστορίας, όπως την έχουμε χρησιμοποιήσει μέχρι τώρα. Οχι ότι η ιστορία έχει τελειώσει, αλλά σίγουρα έχουμε μπει σε μιαν εντελώς νέα ιστορική διάσταση, οριζόντια και συγκεκριμένη, στην οποία η ταυτόχρονη εκτύλιξη των γεγονότων αποδιαρθρώνει κάθε τάξη διαδοχής ανάμεσα στο πριν και το μετά. Ποτέ δεν είχε συμβεί στο παρελθόν, μέσα σε ένα τέταρτο της ώρας -μιλώ για το απόγευμα της 11ης Σεπτεμβρίου- ο κόσμος να αλλάξει τόσο απρόβλεπτα και τόσο ριζικά.
Από αυτήν την άποψη, η παγκοσμιοποίηση δεν είναι μόνο μια διαφορετική εποχή αλλά και ένα διαφορετικό καθεστώς νοήματος. Το ότι η παγκοσμιοποίηση είναι μια διαδικασία ολική και μη αναστρέψιμη αποδεικνύεται εξάλλου και από το γεγονός ότι ακόμη και οι μορφές της πιο σκληρής αντίστασης σε αυτήν κινούνται στο εσωτερικό των δικών της συντεταγμένων, υιοθετούν τα ίδια τη δική της γλώσσα, χρησιμοποιούν τα ίδια τα δικά της όπλα, ιδεολογικά και πραγματικά, τα οποία ωστόσο αμφισβητούν.
Το γεγονός ότι πρόσωπα όπως ο Μπιν Λάντεν όχι μόνον αντλούν τους πόρους τους από χρηματιστικές ροές εσωτερικές στη Δύση αλλά και έχουν εκπαιδευτεί από αμερικανικές και πακιστανικές υπηρεσίες σε έναν αντισοβιετικό ρόλο, δείχνει ότι πρέπει να βλέπουμε τη διεξαγόμενη σύγκρουση όχι σαν μια σύγκρουση ανάμεσα σε σύστημα και αντι-σύστημα, αλλά σαν μια σύγκρουση εσωτερική στο μοναδικό σύστημα-κόσμος και παραγόμενη από αυτό το μοναδικό σύστημα-κόσμος.
Αυτό ισχύει και σε ό,τι αφορά το επίπεδο της εικόνας. Δεν υπάρχουν δύο διαφορετικές και εναλλακτικές αναπαραστάσεις, αλλά μια πάλη για την ηγεμονία στο μοναδικό δυνατό ορίζοντα αναπαράστασης, εκείνον των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Από αυτήν την άποψη, δεν κατορθώνω να φανταστώ τίποτα βαθύτερα εγγενές στην παγκόσμια δυναμική από όσα συνέβησαν -και στην πραγματικότητα και στο συλλογικό φαντασιακό- την 11η Σεπτεμβρίου. Θα έλεγα ότι εκείνη η πράξη -η πραγματοποίησή της και η κοινοποίησή της είναι στο βάθος το ίδιο πράγμα- υπήρξε το πιο ακραίο σημείο που άγγιξε το βέλος της παγκοσμιοποίησης. Αν όλα αυτά είναι αληθινά, αυτό σημαίνει ότι δεν έχει νόημα να σχεδιάζουμε πολιτικά, οικονομικά και ανθρωπολογικά σενάρια εναλλακτικά προς την πλανητική μορφή που έχει πάρει ο κόσμος. Και αυτό όχι μόνον εξαιτίας του εξωπραγματικού και ουτοπικού τους χαρακτήρα. Αλλά και επειδή όλες οι μορφές του ταυτοτικού νεοτοπικισμού είναι και αυτές οι ίδιες το ανακλαστικό αποτέλεσμα, ένα είδος ιδεολογικού αντικατοπτρισμού, της ίδιας της παγκοσμιοποίησης που θέλουν να αντιπαλέψουν.
Με δυο λόγια, από την παγκοσμιοποίηση δεν μπορούμε να βγούμε, από τη στιγμή που αυτή δεν είναι ένα εσωτερικό, αλλά είναι ακριβώς η κατάργηση της διαφοράς ανάμεσα σε εσωτερικό και εξωτερικό, η διεθνοποίηση κάθε εσωτερικού. Οπως γνώρισε από πείρα ακόμη και ο Μπους, ούτε και ο αμερικανός απομονωτισμός είναι πλέον δυνατός. Ακόμη και το κέντρο της παγκοσμιοποίησης δεν μπορεί να αποφύγει την πλανητική σχέση με τα τμήματα που το περιβάλλουν.
ΤΟΝΙ ΝΕΓΚΡΙ
«Συμφωνώ με τον Εσπόζιτο. Πράγματι, η παγκοσμιοποίηση είναι μη αναστρέψιμη. Από αυτήν την άποψη, νομίζω ότι έχει δίκιο ακόμη και ο Φουκουγιάμα, όταν υποστηρίζει ότι το τωρινό πλαίσιο ορισμού του πολιτισμού δεν μπορεί να ξεπεραστεί. Οχι μόνον αυτό αλλά, προσθέτω, αυτό το μη αναστρέψιμο είναι και επιθυμητό, επειδή κυοφορεί μέσα του μιαν επαναστατική διαδικασία. Το πρόβλημα είναι ότι ορισμένες δυνάμεις προσπαθούν να την ελέγξουν, να ιεραρχήσουν ξανά τον κόσμο.
Είναι αλήθεια λοιπόν ότι η παγκοσμιοποίηση είναι καθεαυτή -οντολογικά όπως έλεγε ο Εσπόζιτο- μη αναστρέψιμη, είναι δηλαδή ακαταμάχητη και αμετάκλητη. Παραμένουν όμως τα ζητήματα που αυτή θέτει: ιδιαίτερα τα δύο μεγάλα φαινόμενα του μετασχηματισμού της εργασίας, που γίνεται όλο και περισσότερο άυλη, κινητική, ευέλικτη, και της διάλυσης των περιοχών πάνω στις οποίες μπορεί να ασκηθεί ο έλεγχος των συντελούμενων διαδικασιών. Ο πρώτος μετασχηματισμός κατέστρεψε την παραδοσιακή πειθαρχική διάταξη των εργασιακών διαδικασιών, επειδή επανέφερε την εργασία, τα εργαλεία της, στο κεφάλι των ανθρώπων, τη μετέτρεψε σε προέκταση της σωματικής υπόστασης των εργαζομένων. Το δεύτερο φαινόμενο είναι εκείνο του τέλους του κράτους, αυτού του βάρβαρου κράτους -γιατί βάρβαρο αποκαλύφθηκε ότι είναι το έθνος-κράτος από το Βερντέν ώς το Αουσβιτς.
Ομως, ακριβώς το τέλος του έθνους-κράτους επαναπρότεινε το θέμα της ιεράρχησης του κόσμου, του ελέγχου του, με την αντιμετώπιση των προβλημάτων στα οποία αναφέρθηκα προηγουμένως. Τι να κάνουμε, πώς να παρέμβουμε, πώς να αναδιοργανώσουμε τον κόσμο μέσα σε αυτό το νέο πλαίσιο; Είναι προφανές ότι δεν ήταν δυνατόν τα πράγματα να συνεχίσουν να βαδίζουν με αυτόν τον τρόπο. Η πτώση των αεροπλάνων-βομβών στο Πεντάγωνο και κυρίως στους δίδυμους πύργους αποτελεί αληθινά την ένδειξη του τέλους του προοδευτικού ονείρου της παγκοσμιοποίησης και των πειρασμών της μονομερούς επιβολής, όπου και όπως και αν αυτοί υποκινούνται. Με αυτό το γεγονός αναδείχθηκε με σαφήνεια η σύγκρουση ανάμεσα σε εκείνους που μετέχουν στο παιχνίδι της παρούσας παγκοσμιοποίησης και -στην αντίθετη πλευρά- στις εγκάρσιες δυνάμεις που θέλουν, αντίθετα, να σταματήσουν αυτή τη διαδικασία.
ΣΑΛΒΑΤΟΡΕ ΒΕΚΑ
Με ορισμένα πράγματα από όσα έχουν λεχθεί συμφωνώ κι εγώ. Το ότι οι διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης έχουν κατά κάποιον τρόπο διαφοροποιήσει και τροποποιήσει ριζικά το τοπίο στο οποίο είχαμε συνηθίσει είναι γεγονός. Το ότι αυτό γέννησε, μεταξύ των άλλων, τα δύο αποτελέσματα για τα οποία μίλησε ο Νέγκρι -τα σχετικά με το ζήτημα της εργασίας και με εκείνο του έθνους-κράτους, με τη συναφή κρίση ή, απλούστερα, με τη συναφή μεταβολή στους τρόπους και στην εμβέλεια της άσκησης της κυριαρχίας- είναι άλλο ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός. Ωστόσο, σε αυτό το σημείο νομίζω ότι είναι ορθό να εισφέρουμε στη συζήτηση ορισμένα στοιχεία στοχασμού πιο προβληματικού και διανοητικά πιο σκεπτικιστικού σε σχέση με τις απόψεις που ο Εσπόζιτο και ο Νέγκρι φαίνεται να συμμερίζονται αναφορικά με αυτό που όρισαν ως «οντολογικό» χαρακτήρα της διαδικασίας η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη. Δεν μου είναι σαφές το τι θέλει να πει αυτή η αναφορά στην οντολογία ή σε μιαν οντολογία και, γενικά, τείνω να υποστηρίζω φιλοσοφικά μια πιο φειδωλή χρήση αυτής της έκφρασης για άλλους θεωρητικούς σκοπούς. Για παράδειγμα, είναι αλήθεια ότι συντελούνται μετασχηματισμοί της εργασίας που τείνουν να την καθιστούν άυλη και ότι αυτό προκαλεί μια κατάρρευση των μεθόδων πειθάρχησης της ίδιας της εργασίας όπως τις είχαμε γνωρίσει μέχρι τώρα. Αυτό ωστόσο δεν αναιρεί το γεγονός ότι, σε αυτόν τον ενοποιημένο αλλά και διαιρεμένο και κατακερματισμένο από τις διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης πλανήτη, υπάρχει ένας μεγάλος, πολύ μεγάλος αριθμός προσώπων τα οποία στην πραγματικότητα βρίσκονται σε συνθήκες δουλείας.
Από αυτήν την άποψη φαίνεται αληθινά να υπάρχει πολύ λίγο το άυλο στοιχείο. Θέλω να πω με αυτό ότι σε αυτόν το μετασχηματισμό της εργασίας σε ένα τμήμα του κόσμου αντιστοιχούν πελώριοι έρημοι υποβάθμισης των ανθρώπινων υπάρξεων, αποκλεισμού, εκμετάλλευσης, φτώχειας και δυστυχίας σε ένα άλλο τμήμα του κόσμου. Οσο για την κρίση της κυριαρχίας δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η παγκοσμιοποίηση διαφοροποιεί τη σταθερή γεωγραφία των συνόρων και αυτό φυσικά διαβρώνει και περιορίζει την ακτίνα και την ισχύ της δράσης εκείνων των μηχανισμών που έχουν τις ρίζες τους στην εδαφική επικράτεια των εθνών-κρατών. Αλλά είναι επίσης αληθινό το ότι στη μείωση της ικανότητας δράσης των κρατών αντιστοιχεί η ανάδυση νέων αιτημάτων για κρατική παρέμβαση. Με δύο λόγια, μολονότι μετασχηματίζονται βαθιά, οι ελίτ της εξουσίας διατηρούνται ως τέτοιες έστω και σε ένα πλαίσιο το οποίο από ορισμένες απόψεις έχει μεταβληθεί δραστικά.
Από την άλλη μεριά, για να απαντήσουμε στο ερώτημα που έθεσε ο Νέγκρι για το μέλλον της παγκοσμιοποίησης, νομίζω ότι διανοητικά είναι προτιμότερο να μην την κατανοούμε ως μια διαδικασία ή ένα σύνολο διαδικασιών που βασίζονται σε έναν σιδερένιο και αναπόφευκτο νόμο της ιστορίας -διαφορετικά δεν θα μας απέμενε άλλη δυνατότητα από το να ακολουθούμε την προκαθορισμένη πορεία χωρίς να μπορούμε να παρέμβουμε με κανέναν τρόπο.
Το μοναδικό κριτήριο για να δράσουμε και να προσανατολιστούμε στον επίμαχο πλανήτη θα ήταν τότε εκείνο που θα μας υπαγόρευε μια κάποια «ηθική του τοκετού».
Είμαι πεισμένος ότι η καλύτερη πολιτική φιλοσοφία πρέπει να εκτεθεί στη δοκιμασία της αναζήτησης των κριτηρίων του δίκαιου και του άδικου στους καιρούς της παγκοσμιοποίησης. Τέλος, ας πάρουμε υπόψη μας ότι ο ίδιος ο όρος «παγκοσμιοποίηση» δεν είναι διόλου μονοσήμαντος.
Αντίθετα, μάλιστα, γνωρίζουμε ότι για το νόημά του διεξάγεται εδώ και καιρό μια μεγάλη διαμάχη. Γιατί είναι αλήθεια ότι συντελείται μια διαδικασία χρηματιστικής, παραγωγικής και τεχνολογικής παγκοσμιοποίησης, αλλά αυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι υπάρχουν στον ίδιο το διαιρεμένο και κοινό μας κόσμο δισεκατομμύρια πρόσωπα των οποίων οι ζωές είναι αυστηρά και σκληρά εγκλωβισμένες σε τοπικά όστρακα.
Και από την άλλη μεριά, είναι γνωστό ότι διαμορφώνονται συλλογικές ταυτότητες που συγκροτούνται σε κινήματα, τα οποία, αν και είναι μπολιασμένα από τις ίδιες τις διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης, έρχονται σε σύγκρουση με αυτήν. Συμπερασματικά, βλέπω έναν κόσμο ο οποίος παρουσιάζει μεν τα γνωρίσματα που υπογράμμισαν ο Εσπόζιτο και ο Νέγκρι, αλλά ο οποίος διαθέτει στοιχεία αδιαφάνειας και αμφισημίας, που γεννιούνται από την ταυτόχρονη παρουσία άλλων γνωρισμάτων, τα οποία καθιστούν τη συνολική εικόνα πολύ πιο αντιφατική και εκτεθειμένη στην αβεβαιότητα...
7 - 12/01/2003
