Πολ Βιριλιό: «Η πρόοδος συνεπάγεται εξ ορισμού την αποδοχή ενός κινδύνου. Σήμερα, όμως, ορισμένοι κίνδυνοι δεν μπορούν να γίνουν αποδεκτοί»
Εδώ και πολλά χρόνια, ο γάλλος φιλόσοφος και πολεοδόμος Πολ Βιριλιό καλεί σε επαγρύπνηση ενάντια στους μύθους και τις υπερβολές του τεχνολογικού οπτιμισμού και αποκαλύπτει τα όρια και τους κινδύνους της ανεξέλεγκτης τεχνικής «προόδου». Στα θέματα αυτά αναφέρεται και το βιβλίο του «Αυτό που έρχεται», που κυκλοφόρησε πρόσφατα στη γλώσσα μας (εκδ. «Νησίδες»). Η συνέντευξη που ακολουθεί δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «L' Espresso».
- Με τα βιβλία σας προαναγγέλλετε ατυχήματα και καταστροφές...
«Η επιστημονικο-τεχνική πρόοδος δημιουργεί αναπόφευκτα τις προϋποθέσεις του ατυχήματος, μόνο που οι άνθρωποι δεν το αντιλαμβάνονται. Κάθε φορά, μόλις περάσει ο φόβος, το ξεχνούν. Το ανησυχητικό είναι ότι η συχνότητα, η ένταση και οι συνέπειες αυτών των ατυχημάτων αυξάνονται συνεχώς. Αυτό που πριν ήταν εξαίρεση, έχει ήδη γίνει ένα σχεδόν φυσιολογικό φαινόμενο».
- Πώς το εξηγείτε;
«Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα σύστημα που ξεφεύγει από τα χέρια μας και αυτό δεν είναι τίποτε άλλο παρά το αποτέλεσμα της επιστημονικο-τεχνικής προόδου. Οπως έχει πει η Χάνα Αρεντ, η πρόοδος και η καταστροφή είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Η ταχύτητα των τεχνολογικών ανανεώσεων στο πεδίο των μεταφορών, της ενέργειας και της πληροφόρησης έχουν ευνοήσει πάρα πολύ την ανάπτυξη, αλλά έχουν πολλαπλασιάσει και τους κινδύνους του ατυχήματος. Δεν πρόκειται, όμως, για κάτι καινούριο, δεδομένου ότι κάθε νέα τεχνολογία δημιουργεί πάντα τις προϋποθέσεις του ειδικού της ατυχήματος. Η επινόηση του πλοίου παρήγαγε το ναυάγιο, η επινόηση του αεροπλάνου το αεροπορικό ατύχημα, η ηλεκτρική ενέργεια κατέστησε δυνατό το μπλακάουτ, ενώ η πυρηνική ενέργεια εμπεριείχε την καταστροφή του Τσέρνομπιλ. Αντί να υπερηφανευόμαστε για την ξέφρενη πορεία της ανάπτυξής μας, θα έπρεπε να ανησυχούμε για τους όλο και μεγαλύτερους κινδύνους που θα συναντήσουμε».
- Οσο περισσότερο περίπλοκη είναι η κοινωνία τόσο περισσότερο τρωτή γίνεται;
«Σίγουρα. Στην αλυσίδα της προόδου αντιστοιχεί η αλυσίδα της καταστροφής. Οι δυο τους συμβαδίζουν. Σήμερα ζούμε στη "δρομόσφαιρα", στη σφαίρα της επιτάχυνσης των μεταφορών και των μεταδόσεων, όπου η ταχύτητα και η αλληλοσύνδεση μεταξύ των συστημάτων πολλαπλασιάζουν τους κινδύνους και ευνοούν την απώλεια ελέγχου. Από το λιγότερο ή περισσότερο σοβαρό τοπικό ατύχημα -το ναυάγιο του Τιτανικού ή την έκρηξη του Τσέρνομπιλ- έχουμε περάσει στο ολικό και γενικευμένο ατύχημα, εκείνο που πολλαπλασιάζεται και διαδίδεται από μόνο του, παράγοντας άλλα ατυχήματα κατά μήκος μιας αλυσίδας απρόβλεπτων συνεπειών. Με δυο λόγια, η κοινωνία που κυριαρχείται από το κέρδος έχει εκβιομηχανίσει την παραγωγή, αλλά ταυτόχρονα έχει εκβιομηχανίσει και την καταστροφή».
- Μπροστά στο ατύχημα υπάρχουν πάντα και εκείνοι που επικαλούνται το ανθρώπινο λάθος, υποστηρίζοντας έτσι ότι οι τεχνολογίες είναι καλές. Τι λέτε γι' αυτό;
«Δεν έχει πλέον νόημα να διακρίνουμε μεταξύ ανθρώπινης ευθύνης και παρέκκλισης για την οποία ευθύνεται η ίδια η τεχνική. Η πρόοδος της τεχνοεπιστήμης δεν μπορεί να διαχωριστεί από τα λάθη που θέτουν υπό αμφισβήτηση την αποτελεσματικότητα και την ασφάλειά της. Η επιστήμη σήμερα έχει γίνει εργαλείο του στρατιωτικο-βιομηχανικού συμπλέγματος, που έχει ωθήσει την εσωτερική της λογική ώς τις πιο ακραίες συνέπειες. Το σύστημα έχει γίνει τόσο ισχυρό ώστε παράγει από μόνο του την καταστροφή του, εκρήγνυται, διαλύεται. Οι άνθρωποι, που μερικές φορές γίνονται άθελά τους η έσχατη αιτία της καταστροφής, δεν μπορούν να κάνουν τίποτα. Το μοναδικό πράγμα που μπορούν να κάνουν είναι να αντιληφθούν αυτήν την παρέκκλιση και να προσπαθήσουν να αντιστρέψουν την πορεία μιας τυφλής και παραληρηματικής προόδου».
- Στον επιστημονικό κόσμο δεν είναι πολλοί αυτοί που συμμερίζονται την άποψή σας.
«Είναι αλήθεια, σήμερα κυριαρχεί μια ιδεολογία του απόλυτου καλού των τεχνολογιών, μια ιδεολογία που φαντάζεται τη σωτηρία μέσα από την τεχνική. Είναι αυτό που εγώ αποκαλώ τεχνικό φονταμενταλισμό, που, όπως και ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, έχει την αξίωση να υποκαταστήσει τον άνθρωπο, για να τον σώσει από το κακό. Οπως όλοι οι φονταμενταλισμοί, έτσι και αυτός αρνείται την αμφιβολία και αποφεύγει να αναγνωρίσει τους κινδύνους που κυοφορεί. Ο άνθρωπος, όμως, θα έπρεπε να έχει το θάρρος να κοιτάζει κατά πρόσωπο τη Μέδουσα της προόδου, επειδή μόνον έτσι μπορεί να προσπαθήσει να αποφύγει την καταστροφή που μας απειλεί».
- Με ποιον τρόπο;
«Το ζητούμενο σίγουρα δεν είναι να ταχθούμε κατά της προόδου, αλλά μόνο να αντιληφθούμε τα όριά της και τους κινδύνους της. Δυστυχώς η επιστήμη είναι πάντοτε τραγική, αλλά αυτό είναι ένα δεδομένο που εμείς πάντοτε παραγνωρίζαμε, πληρώνοντας έπειτα τις συνέπειες. Το ολικό ατύχημα αποτελεί ήδη μέρος του ορίζοντα των προσδοκιών μας. Ιδού γιατί οφείλουμε να αναρωτηθούμε μέχρι ποιο σημείο είμαστε διατεθειμένοι να φτάσουμε. Η πρόοδος συνεπάγεται εξ ορισμού την αποδοχή ενός κινδύνου. Σήμερα όμως ορισμένοι κίνδυνοι δεν μπορούν να γίνουν πλέον αποδεκτοί. Χρειάζεται να σταματήσουμε, να απορρίψουμε ορισμένα σχέδια στο όνομα της αρχής της ευθύνης. Και πρέπει να έχουμε το θάρρος να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα του πεπερασμένου της τεχνικής και της επιστήμης σε σχέση με τα όρια του πλανήτη μας. Η γη και οι πόροι της είναι «πεπερασμένοι», με την έννοια ότι έχουν όρια, συνεπώς η πρόοδος και το κέρδος δεν μπορούν να είναι απεριόριστα. Οφείλουμε να θέσουμε υπό αμφισβήτηση την κυρίαρχη τεχνολογική ευφορία. Μόνον έτσι ίσως μπορέσουμε να σωθούμε».
- Με τα βιβλία σας προαναγγέλλετε ατυχήματα και καταστροφές...
«Η επιστημονικο-τεχνική πρόοδος δημιουργεί αναπόφευκτα τις προϋποθέσεις του ατυχήματος, μόνο που οι άνθρωποι δεν το αντιλαμβάνονται. Κάθε φορά, μόλις περάσει ο φόβος, το ξεχνούν. Το ανησυχητικό είναι ότι η συχνότητα, η ένταση και οι συνέπειες αυτών των ατυχημάτων αυξάνονται συνεχώς. Αυτό που πριν ήταν εξαίρεση, έχει ήδη γίνει ένα σχεδόν φυσιολογικό φαινόμενο».
- Πώς το εξηγείτε;
«Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα σύστημα που ξεφεύγει από τα χέρια μας και αυτό δεν είναι τίποτε άλλο παρά το αποτέλεσμα της επιστημονικο-τεχνικής προόδου. Οπως έχει πει η Χάνα Αρεντ, η πρόοδος και η καταστροφή είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Η ταχύτητα των τεχνολογικών ανανεώσεων στο πεδίο των μεταφορών, της ενέργειας και της πληροφόρησης έχουν ευνοήσει πάρα πολύ την ανάπτυξη, αλλά έχουν πολλαπλασιάσει και τους κινδύνους του ατυχήματος. Δεν πρόκειται, όμως, για κάτι καινούριο, δεδομένου ότι κάθε νέα τεχνολογία δημιουργεί πάντα τις προϋποθέσεις του ειδικού της ατυχήματος. Η επινόηση του πλοίου παρήγαγε το ναυάγιο, η επινόηση του αεροπλάνου το αεροπορικό ατύχημα, η ηλεκτρική ενέργεια κατέστησε δυνατό το μπλακάουτ, ενώ η πυρηνική ενέργεια εμπεριείχε την καταστροφή του Τσέρνομπιλ. Αντί να υπερηφανευόμαστε για την ξέφρενη πορεία της ανάπτυξής μας, θα έπρεπε να ανησυχούμε για τους όλο και μεγαλύτερους κινδύνους που θα συναντήσουμε».
- Οσο περισσότερο περίπλοκη είναι η κοινωνία τόσο περισσότερο τρωτή γίνεται;
«Σίγουρα. Στην αλυσίδα της προόδου αντιστοιχεί η αλυσίδα της καταστροφής. Οι δυο τους συμβαδίζουν. Σήμερα ζούμε στη "δρομόσφαιρα", στη σφαίρα της επιτάχυνσης των μεταφορών και των μεταδόσεων, όπου η ταχύτητα και η αλληλοσύνδεση μεταξύ των συστημάτων πολλαπλασιάζουν τους κινδύνους και ευνοούν την απώλεια ελέγχου. Από το λιγότερο ή περισσότερο σοβαρό τοπικό ατύχημα -το ναυάγιο του Τιτανικού ή την έκρηξη του Τσέρνομπιλ- έχουμε περάσει στο ολικό και γενικευμένο ατύχημα, εκείνο που πολλαπλασιάζεται και διαδίδεται από μόνο του, παράγοντας άλλα ατυχήματα κατά μήκος μιας αλυσίδας απρόβλεπτων συνεπειών. Με δυο λόγια, η κοινωνία που κυριαρχείται από το κέρδος έχει εκβιομηχανίσει την παραγωγή, αλλά ταυτόχρονα έχει εκβιομηχανίσει και την καταστροφή».
- Μπροστά στο ατύχημα υπάρχουν πάντα και εκείνοι που επικαλούνται το ανθρώπινο λάθος, υποστηρίζοντας έτσι ότι οι τεχνολογίες είναι καλές. Τι λέτε γι' αυτό;
«Δεν έχει πλέον νόημα να διακρίνουμε μεταξύ ανθρώπινης ευθύνης και παρέκκλισης για την οποία ευθύνεται η ίδια η τεχνική. Η πρόοδος της τεχνοεπιστήμης δεν μπορεί να διαχωριστεί από τα λάθη που θέτουν υπό αμφισβήτηση την αποτελεσματικότητα και την ασφάλειά της. Η επιστήμη σήμερα έχει γίνει εργαλείο του στρατιωτικο-βιομηχανικού συμπλέγματος, που έχει ωθήσει την εσωτερική της λογική ώς τις πιο ακραίες συνέπειες. Το σύστημα έχει γίνει τόσο ισχυρό ώστε παράγει από μόνο του την καταστροφή του, εκρήγνυται, διαλύεται. Οι άνθρωποι, που μερικές φορές γίνονται άθελά τους η έσχατη αιτία της καταστροφής, δεν μπορούν να κάνουν τίποτα. Το μοναδικό πράγμα που μπορούν να κάνουν είναι να αντιληφθούν αυτήν την παρέκκλιση και να προσπαθήσουν να αντιστρέψουν την πορεία μιας τυφλής και παραληρηματικής προόδου».
- Στον επιστημονικό κόσμο δεν είναι πολλοί αυτοί που συμμερίζονται την άποψή σας.
«Είναι αλήθεια, σήμερα κυριαρχεί μια ιδεολογία του απόλυτου καλού των τεχνολογιών, μια ιδεολογία που φαντάζεται τη σωτηρία μέσα από την τεχνική. Είναι αυτό που εγώ αποκαλώ τεχνικό φονταμενταλισμό, που, όπως και ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, έχει την αξίωση να υποκαταστήσει τον άνθρωπο, για να τον σώσει από το κακό. Οπως όλοι οι φονταμενταλισμοί, έτσι και αυτός αρνείται την αμφιβολία και αποφεύγει να αναγνωρίσει τους κινδύνους που κυοφορεί. Ο άνθρωπος, όμως, θα έπρεπε να έχει το θάρρος να κοιτάζει κατά πρόσωπο τη Μέδουσα της προόδου, επειδή μόνον έτσι μπορεί να προσπαθήσει να αποφύγει την καταστροφή που μας απειλεί».
- Με ποιον τρόπο;
«Το ζητούμενο σίγουρα δεν είναι να ταχθούμε κατά της προόδου, αλλά μόνο να αντιληφθούμε τα όριά της και τους κινδύνους της. Δυστυχώς η επιστήμη είναι πάντοτε τραγική, αλλά αυτό είναι ένα δεδομένο που εμείς πάντοτε παραγνωρίζαμε, πληρώνοντας έπειτα τις συνέπειες. Το ολικό ατύχημα αποτελεί ήδη μέρος του ορίζοντα των προσδοκιών μας. Ιδού γιατί οφείλουμε να αναρωτηθούμε μέχρι ποιο σημείο είμαστε διατεθειμένοι να φτάσουμε. Η πρόοδος συνεπάγεται εξ ορισμού την αποδοχή ενός κινδύνου. Σήμερα όμως ορισμένοι κίνδυνοι δεν μπορούν να γίνουν πλέον αποδεκτοί. Χρειάζεται να σταματήσουμε, να απορρίψουμε ορισμένα σχέδια στο όνομα της αρχής της ευθύνης. Και πρέπει να έχουμε το θάρρος να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα του πεπερασμένου της τεχνικής και της επιστήμης σε σχέση με τα όρια του πλανήτη μας. Η γη και οι πόροι της είναι «πεπερασμένοι», με την έννοια ότι έχουν όρια, συνεπώς η πρόοδος και το κέρδος δεν μπορούν να είναι απεριόριστα. Οφείλουμε να θέσουμε υπό αμφισβήτηση την κυρίαρχη τεχνολογική ευφορία. Μόνον έτσι ίσως μπορέσουμε να σωθούμε».
7 - 27/06/2004
