«Είναι ηθικός ο καπιταλισμός;»

«Είναι ηθικός ο καπιταλισμός;». Αυτός είναι ο τίτλος του νέου βιβλίου του Γάλλου φιλοσόφου Αντρέ Κοντ-Σπονβίλ, που θα κυκλοφορήσει σύντομα και στη γλώσσα μας (από τις εκδόσεις «Κέδρος» σε μετάφραση του Γιάννη Καυκιά).

Πρόκειται βέβαια για ένα ερώτημα που ενδιαφέρει όλους, αφού κανείς μας δεν ξεφεύγει «είτε είναι ο πιο φτωχός είτε ο πιο πλούσιος, ούτε από την ηθική ούτε από τον καπιταλισμό. Εργάζομαι, αποταμιεύω, καταναλώνω -και δεν μπορώ να κάνω αλλιώς- σημαίνει ότι μετέχω στο σύστημα, είτε το θέλω είτε όχι. Τούτο συνιστά λόγο να διερωτηθούμε σχετικά με την ηθικότητά του».
Ο Σπονβίλ κατέχει την τέχνη της εκλαΐκευσης και εκθέτει με απλό και κατανοητό τρόπο τούς συλλογισμούς του. Απαντάει μάλιστα ευθέως και χωρίς αμφισημίες στο ερώτημα που έθεσε: Οχι, ο καπιταλισμός δεν είναι ηθικός. «Οι επιστήμες δεν έχουν ηθική. Ούτε και η τεχνική. Γιατί θα είχε ηθική η οικονομία, η οποία είναι ταυτόχρονα επιστήμη και τεχνική;». Το ότι ο καπιταλισμός δεν είναι ηθικός, δεν σημαίνει ωστόσο ότι είναι ανήθικος. Ποιος θα ισχυριζόταν στα σοβαρά ότι η άνοδος του ευρώ είναι ηθική ή ότι η πτώση της τιμής του πετρελαίου είναι ανήθικη; Ενα οικονομικό σύστημα δεν είναι ένα πρόσωπο που διαθέτει θέληση και συνείδηση, αλλά είναι μάλλον μια «διαδικασία χωρίς υποκείμενο» (για να θυμηθούμε και τον Αλτουσέρ), κατά την οποία προθέσεις και αποτελέσματα διαπλέκονται με εξαιρετικά περίπλοκο και αντιφατικό τρόπο. Ο καπιταλισμός κατορθώνει να παράγει πλούτο, αλλά ο πλούτος από μόνος του δεν αρκεί για να γεννήσει πολιτισμό ή να θεμελιώσει μια δίκαιη και αλληλέγγυα κοινωνία. Γι' αυτό ακριβώς έχουμε ανάγκη από το δίκαιο, την πολιτική και την ηθική. Ας μη ζητάμε από την οικονομία να τις υποκαταστήσει.
Τι μας προτείνει όμως ο Σπονβίλ; Να αποδεχτούμε τον καπιταλισμό; «Τούτο φαίνεται συνετό -απαντάει ο Γάλλος φιλόσοφος- όσο δεν έχουμε τίποτε καλύτερο να βάλουμε στη θέση του. Δεν συνιστά ωστόσο λόγο για να τον προσκυνούμε. Αν θέλαμε να αναγορεύσουμε τον καπιταλισμό σε ηθική, θα σήμαινε ότι θέλουμε να αναγορεύσουμε την αγορά σε θρησκεία και την επιχείρηση σε είδωλο. Είναι αυτό ακριβώς που πρέπει να αποτρέψουμε. Αν η αγορά γινόταν θρησκεία, θα ήταν η χειρότερη θρησκεία από όλες, εκείνη του χρυσού μόσχου. Και η πιο γελοία από όλες τις τυραννίες, εκείνη του πλούτου».

Το λάθος του Μαρξ