Πέρα από τον καπιταλισμό

Ο σλοβένος φιλόσοφος Σλάβοϊ Ζίζεκ έδωσε στο «Nouvel Observateur» τη συνέντευξη που ακολουθεί.
-Υπερασπίζεστε την ιδέα ότι είναι δυνατή η υπέρβαση του καπιταλισμού και αγωνίζεστε υπέρ μιας επείγουσας επαναπολιτικοποίησης της οικονομίας. Τι διατηρείτε από τη μαρξιστική σκέψη;
«Αν ήμουν δικτάτορας θα σας έστελνα πέντε χρόνια στο γκουλάγκ για ένα τέτοιο ερώτημα (γέλια). Το ζητούμενο δεν είναι να γνωρίζουμε τι είναι ακόμα ζωντανό και τι είναι νεκρό στον μαρξισμό. Αυτό το διάβημα το βρίσκω επικίνδυνο, είναι εξάλλου ένα διάβημα τυπικό και στις Ηνωμένες Πολιτείες, στους πνευματικούς κύκλους. Μετατρέπουν τον μαρξισμό σε πολιτισμική ανάλυση, αξιολογούν θετικά τη θεωρία της αλλοτρίωσης, του φετιχισμού του εμπορεύματος, αλλά η αυθόρμητη ιδεολογία όλου του κόσμου παραμένει ο καπιταλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο. Φαίνεται ότι μπορούν να φανταστούν πιο εύκολα το τέλος του κόσμου παρά μιαν αλλαγή, έστω και περιορισμένη, του οικονομικού μας συστήματος. Δεν αφήνουν κανένα περιθώριο ανοιχτό για να σκεφτούμε τη ριζική υπέρβαση του καπιταλισμού, την έξοδο από τον καπιταλισμό. Στη Γαλλία αυτό που φαίνεται να είναι σήμερα πολύ στη μόδα είναι η ιδέα ενός καπιταλισμού ελεγχόμενου από ένα ισχυρό ρεπουμπλικανικό πνεύμα. Αναρωτιούνται πώς να εξανθρωπίσουν τον καπιταλισμό με λίγο περισσότερη αλληλεγγύη ή με δικαιώματα των μειονοτήτων. Ή, ακόμη χειρότερα, αναρωτιούνται πώς να διαφυλάξουν την εθνική τους ταυτότητα σε ένα παγκόσμιο πλαίσιο. Αυτό είναι εντελώς γελοίο, δεν μπορεί να λειτουργήσει. Οχι, το μοναδικό ερώτημα είναι: ο καπιταλισμός είναι ναι ή όχι ο έσχατος ορίζοντας;»
-Στο βιβλίο σας «Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού!» (εκδόσεις «Scripta», 2003) παρουσιάζετε την επίθεση ενάντια στους δίδυμους πύργους ως το τέλος της καπιταλιστικής ουτοπίας.
«Στα τέλη της δεκαετίας του 1990, όλος ο κόσμος έλεγε ότι το τέλος του κομμουνισμού σήμαινε του θάνατο της ουτοπίας και ότι τώρα θα μπαίναμε στον κόσμο του πραγματικού και της οικονομίας. Εγώ πιστεύω ακριβώς το αντίθετο. Η δεκαετία του 1990 είναι αυτή που υπήρξε η αληθινή έκρηξη της ουτοπίας. Εκείνης της φιλελεύθερης καπιταλιστικής ουτοπίας που υποτίθεται -παράλογα- ότι θα έλυνε όλα τα προβλήματα. Μετά την 11η Σεπτεμβρίου τουλάχιστον γνωρίζουμε ότι οι διαιρέσεις είναι πάντοτε εδώ. Αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε ότι «παγκοσμιοποίηση» σημαίνει στην πραγματικότητα ένα σχίσμα πολύ πιο ισχυρό από κάθε άλλη φορά στο εσωτερικό κάθε χώρας ανάμεσα σε αυτούς που είναι παγκοσμιοποιημένοι και σε αυτούς που είναι αποκλεισμένοι. Ηδη πάνω από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι στον κόσμο, από την Λατινική Αμερική ώς την Κίνα, ζουν πεταμένοι μαζί στις άγριες ομάδες των παραγκουπόλεων, χωρίς να μπορούν να βρουν μιαν ελάχιστη σταθερότητα μέσα σε μια παραδοσιακή εθνική οργάνωση. Δεν τους απομένει τίποτε άλλο εκτός από τις φονταμενταλιστικές θρησκείες ή τον άμεσο γκανγκστερισμό. Ποια είναι η πραγματικότητα του παγκόσμιου καπιταλισμού; Είναι, για παράδειγμα, το ότι στο Κογκό το ηλεκτρικό ρεύμα δεν λειτουργεί πλέον στη δεύτερη πόλη της χώρας. Είναι επίσης το γεγονός ότι οι αριστεριστές φίλοι μου στις Ηνωμένες Πολιτείες δεν έχουν καμιάν επαφή με τα συνδικαλιστικά κινήματα της χώρας τους ούτε βέβαια και με τους εργάτες. Η αλήθεια της παγκοσμιοποίησης είναι ένας διαχωρισμός ακόμη πιο σκληρός από όσο η διαίρεση των παραδοσιακών τάξεων του 19ου αιώνα. Σε ένα βιβλίο για τον Λένιν έχω μιλήσει γι' αυτό, γι' αυτήν την παγκόσμια κρίση που βλέπω να έρχεται. Ενα απαρτχάιντ νέου τύπου. Ή μια φεουδαλική ανασύνθεση του καπιταλισμού κατά το κινεζικό πρότυπο. Η κατάσταση είναι εκρηκτική και λέγοντας αυτό δεν κάνω καταστροφισμό, όπως έκανε ο γερο-Αντόρνο. Κάνω απλώς μια διαπίστωση».
-Τι γνώμη έχετε για τα τωρινά κινήματα υπέρ μιας άλλης παγκοσμιοποίησης;
«Πρόκειται για ένα αληθινά μαζικό κίνημα και τουλάχιστον έχουν εντοπίσει το σωστό στόχο, τον παγκόσμιο καπιταλισμό, σε αντίθεση με εκείνη την αριστερά της δεκαετίας του '70 που δεν ασχολούνταν παρά μόνο με πολιτιστικές μάχες ενάντια στον σεξισμό ή τον ρατσισμό και πίστευε ότι το απόγειο του ριζοσπαστισμού ήταν το να διαβάζεις ένα μυθιστόρημα της Τζέιν Οστεν εντοπίζοντας την ομοφυλοφοβία στη σελίδα 32! Αυτό που με ενοχλεί, ωστόσο, με τα τωρινά κινήματα κατά της παγκοσμιοποίησης είναι οι διεκδικήσεις τους. Πάρτε για παράδειγμα ανθρώπους σαν τον Νέγκρι και τον Χαρντ, τους συγγραφείς της "Αυτοκρατορίας". Το βιβλίο τους παρουσιάζεται ως αντικρατικό, αλλά πού καταλήγει; Στη διεκδίκηση ενός ελάχιστου κοινωνικού μισθού για όλους και μιας παγκόσμιας υπηκοότητας. Δεν θέλουν να ανατρέψουν τον εχθρό. Απευθύνονται στον εχθρό. Αποδέχονται την εξουσία στη θέση της. Εγώ δεν πιστεύω ότι μπορούμε να βγούμε από τον φαύλο κύκλο του καπιταλισμού στηριζόμενοι στις δημοκρατικές δυνάμεις, έτσι όπως αυτές ενσαρκώνονται σήμερα. Στις δημοκρατίες μας δεν ψηφίζουμε πλέον ποτέ για τις κομβικές οικονομικές επιλογές. Κανένας δεν πιστεύει πλέον αληθινά ότι ένα συλλογικό υποκείμενο μπορεί να επηρεάσει την πορεία των κοινωνιών. "Ακόμη και οι σοσιαλδημοκράτες σήμερα είναι θατσεριστές", είπε κάποτε ο Πίτερ Μάντελσον, ένας φίλος του Μπλερ. Δυστυχώς, νομίζω ότι έχει δίκιο. Κοιτάξτε και στην Ισπανία. Ο Θαπατέρο δεν αγγίζει την οικονομία, προτιμώντας να ασχοληθεί με τη νομιμοποίηση του γάμου των ομοφυλοφίλων. Για μένα η πολιτική δεν είναι αυτό. Προσέξτε, αυτό που λέω δεν έχει καμία σχέση με κάποιο είδος αντιδημοκρατισμού ή φασισμού της αριστεράς. Λέω απλώς ότι στο τωρινό κίνημα της αντιπαγκοσμιοποίησης δεν ανευρίσκεται ένας επαρκής πολιτικός ριζοσπαστισμός (...)».