Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜΙΚΟΥ ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ: A' ΜΕΡΟΣ

Η έκταση και η ποικιλία των μορφών αναβίωσης του ισλαμικού φονταμενταλισμού, που σημάδεψε το τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα, εμποδίζει κάθε βεβιασμένη γενίκευση των διαπιστώσεων για το θέμα αυτό. Οπως άλλωστε θα ήταν τελείως λανθασμένη η ταύτιση του καθολικισμού των Πολωνών εργατών με εκείνον της Φρανκικής αντίδρασης, χωρίς ωστόσο να παραλείπουμε να αναλύουμε τα κοινά στοιχεία της αγροτικής ιστορίας της Ισπανίας και της Πολωνίας ή το πολιτικό και ιδεολογικό περιεχόμενο του καθολικισμού του καθενός αντίστοιχα.
Η στοιχειώδης αναλυτική σύνεση απαγορεύει την ταύτιση φαινομένων τόσο διαφορετικών όπως η άνοδος των μουσουλμανικών κληρικών και/ή πολιτικών κινημάτων στην Αίγυπτο, τη Συρία, την Τυνησία, το Πακιστάν, την ΙΙνδονησία ή στη Σενεγάλη, τη στρατιωτική δικτατορία του Ζία Ουλ Χακ στο Πακιστάν ή εκείνη του Καντάφι στη Λιβύη, την κατάληψη της εξουσίας από τον σιίτικο κλήρο στο Ιραν ή το αντάρτικο στο Αφγανιστάν. Ακόμη και φαινόμενα που η ταυτότητα τους φαίνεται προφανής, όπως η άνοδος διαφόρων τμημάτων του ίδιου κινήματος, των “Αδελφών Μουσουλμάνων” , στην Αίγυπτο και στη Συρία, υποκρύπτουν στην πραγματικότητα μια διαφοροποίηση στο πολιτικό περιεχόμενο και λειτουργία, που καθορίζεται από τους διαφορετικούς άμεσους στόχους τους. Επειδή, πέρα από τη συμφωνία για τα επουράνια θέματα και τα προβλήματα της καθημερινής ζωής, όταν υπάρχει αυτή η συμφωνία, και παρά την ομοιότητα, αν όχι την ταυτότητα, των οργανωτικών μορφών και των ονομασιών, τα μουσουλμανικά κινήματα παραμένουν κυρίως πολιτικά κινήματα. Είναι επομένως η έκφραση επίγειων κοινωνικοπολιτικών συμφερόντων.

Μια πολιτική θρησκεία


Δεν υπάρχει εισβολή του Ισλάμ στην πολιτική, το Ισλάμ είναι αδιαχώριστο από αυτήν Το Ισλάμ είναι μιά πολιτική θρησκεία, με την ετυμολογική έννοια του όρου. Γιαυτό το αίτημα του διαχωρισμού της θρησκείας από το Κράτος στις μουσουλμανικές χώρες δεν είναι μόνο λαικό, είναι ξεκάθαρα αντιθρησκευτικό. Αυτό βοηθάει στην εξήγηση του γιατί κανένα από τα μεγάλα εθνικά αστικά και μικροαστικά ρεύματα σε ισλαμικές χώρες, με την εξαίρεση του Κεμαλισμού στην Τουρκία, δεν εκφράστηκε υπέρ του λαικισμού. Αυτό που είναι στοιχειώδες δημοκρατικό καθήκον σε άλλα μέρη, ο χωρισμός της θρησκείας από το κράτος, είναι εξαιρετικά ριζοσπαστικό στις μουσουλμανικές χώρες, ιδιαίτερα σε εκείνες της Μέσης Ανατολής, ώστε ακόμη και η δικτατορία του προλεταριάτου αντιμετώπισε δυσκολίες για την υλοποίηση του, είναι αδύνατο για οποιαδήποτε άλλη τάξη.

Αλλωστε οι δημοκρατικές τάξεις των μουσουλμανικών κοινωνιών δεν είχαν γενικά κανένα, ή σχεδόν κανένα, συμφέρον να συγκρουστούν με τη θρησκεία τους. Στον 20ο αιώνα το Ισλάμ δεν θεωρήθηκε στις κοινωνίες αυτές σαν το ιδεολογικό τσιμέντο μιάς φεουδαρχικής ή ημιφεουδαρχικής τάξης. Θεωρείται μάλλον σαν το βασικό στοιχείο της εθνικής ταυτότητας που καταπνίγεται από τον ξένο χριστιανό (ακόμα και άθεο) καταπιεστή. Δεν είναι τυχαίο που η Τουρκία ήταν η μόνη μουσουλμανική κοινωνία που, στον 20ο αιώνα, δεν υποτάχθηκε άμεσα σε ξένη κυριαρχία. Ο ίδιος ο Μουσταφά Κεμάλ ξεχώριζε από τους ομοίους του. Διεξήγαγε τον κύριο αγώνα του, όχι ενάντια στην αποικιοκρατία ή τον ιμπεριαλισμό αλλά ενάντια στο σουλτανάτο, ένα συνδυασμό κοσμικών και πνευματικών εξουσιών (χαλιφάτο). Από την άλλη ένας αστός εθνικιστής τόσο ριζοσπάστης όπως ο Νάσερ είχε κάθε συμφέρον να αναφέρεται στο Ισλάμ στον κύριο αγώνα του ενάντια στον ιμπεριαλισμό. Αυτός ήταν, ένας εύκολος τρόπος για να προστατευθεί τόσο από τα δεξιά του όσο και από τα αριστερά του.

Φονταμενταλισμός : ένα πλήρες πρόγραμμα

Το Ισλάμ σαν ένα,αν και βασικό, από τα στοιχεία της ιδεολογίας εθνικιστικών ρευμάτων δεν είναι το αντικείμενο των θέσεων που ακολουθούν. Αυτό εκεί το Ισλάμ, έκλεισε τον κύκλο του, καθώς και τα ρεύματα που αναφέρονται σε αυτό. Γενικότερα διαχωρίζουμε το Ισλάμ που χρησιμοποιείται σαν μέσον για να διαμορφωθεί και να δηλωθεί μια εθνική ή κοινοτική ταυτότητα, στις σχέσεις της με άλλους και το Ισλάμ που θεωρείται αυτοσκοπός, απόλυτος στόχος, μοναδικό και πλήρες πρόγραμμα. “Το Κοράνι είναι το σύνταγμα μας” διακήρυσσε ο Χασάν Αλ Μπάννα, ιδρυτής του κινήματος των “Αδελφών Μουσουλμάνων” το 1928. Αυτό είναι το Ισλάμ που μας ενδιαφέρει εδώ, το Ισλάμ που ανάγεται σε απόλυτη αρχή πάνω από κάθε διεκδίκηση, κάθε αγώνα, κάθε μεταρρύθμιση, το Ισλάμ των “Αδελφών Μουσουλμάνων”, του “Τζαμαάτ Ι Ισλάμι”, των διάφορων ενώσεων των Ολεμάδων και του κινήματος των Ιρανών Αγιατολάχ που η πολιτική του έκφραση είναι το “Κόμμα της Ισλαμικής Δημοκρατίας”. Ο κοινός παρονομαστής αυτών των διαφόρων κινημάτων είναι ο ισλαμικός φονταμενταλισμός, δηλαδή η θέληση για επιστροφή στο Ισλάμ, η επιθυμία για μιά ισλαμική “Ουτοπία” που δεν θα περιορίζεται σε ένα μόνο έθνος αλλά θα περιλάβει το σύνολο των μουσουλμανικών λαών, αν όχι και ολόκληρο τον κόσμο. Σ’ αυτή την κατεύθυνση ο Μπανί Σαντρ δήλωνε, το 1979, σε μια εφημερίδα της Βυρηττού (Αν Ναχάρ) ότι “ο αγιατολάχ Χομεινί είναι διεθνιστής, αντιτίθεται στους σταλινικούς του Ισλάμ που θέλουν να οικοδομήσουν το Ισλάμ σε μία μόνη χώρα” (σικ!). Αυτός ο “διεθνισμός” εκφράζεται επίσης από το γεγονός ότι τα παραπάνω κινήματα ξεπερνούν τα σύνορα των χωρών προέλευσης τους και/ή διατηρούν στενές σχέσεις μεταξύ τους. Απορρίπτουν όλοι τον εθνικισμό, με τη στενή έννοια του όρου, και θεωρούν τα εθνικιστικά ρεύματα, ακόμη και αυτά που αναφέρονται στο Ισλάμ, σαν ανταγωνιστές, δηλαδή αντιπάλους. Αντιτίθενται στην ξένη κατοχή ή στον εχθρό του έθνους στο όνομα του Ισλάμ, και όχι για την υπεράσπιση του “Εθνους”. Ετσι, οι ΗΠΑ για το Χομεινί δεν είναι τόσο “ο ιμπεριαλισμός” όσο ο “Μεγάλος Σατανάς”. Ο Σαντάμ Χουσείν είναι βασικά ένας “άθεος”, ένας “άπιστος”. Το Ισραήλ, για όλα τα παραπάνω κινήματα, δεν είναι κυρίως ο σιωνιστής άρπαγας της γης των παλαιστινίων αλλά ο “εβραίος ‘αρπαγας μιάς ιερής ισλαμικής γης”.

Ενα μικροαστικό κίνημα

Οσο προοδευτικοί, εθνικοαπελευθερωτικοί και/ή δημοκρατικοί και αν είναι αντικειμενικά ορισμένοι αγώνες όπου ηγούνται διάφορα ρεύματα του ισλαμικού φονταμενταλισμού, παραμένει ξεκάθαρο ότι η ιδεολογία τους και το πρόγραμμα τους παραμένουν βασικά και εξ ορισμού αντιδραστικά. Τι άλλο μπορεί να είναι ένα πρόγραμμα που αποσκοπεί στη δημιουργία ενός ισλαμικού κράτους, με πρότυπο αντίστοιχα κράτη του 7ου αιώνα, εκτός από μιά αντιδραστική ουτοπία; Τι είδους ιδεολογία μπορεί να είναι εκείνη που αποσκοπεί στην παλινόρθωση της παλιάς τάξης του 13ου αιώνα, εκτός από ξεκάθαρα αντιδραστική; Επομένως είναι λάθος, αν όχι και παράλογο, να χαρακτηρίζουμε τα ισλαμικά φονταμενταλιστικά κινήματα σαν αστικά, ακόμη και αν ορισμένοι αγώνες όπου ηγούνται συγκλίνουν με εκείνους τμημάτων ή ολόκληρης της αστικής τάξης των χωρών τους. Είναι εξίσου λάθος να τα χαρακτηρίζουμε επαναστατικά όταν συμβαίνει να συγκρούονται με την ίδια αυτή αστική τάξη. Τόσο από τη φύση του προγράμματος και της ιδεολογίας τους όσο και από την κοινωνική τους σύνθεση, ακόμη και από την κοινωνική προέλευση των ιδρυτών τους, τα Ισλαμικά φονταμενταλιστικά κινήματα είναι μικροαστικά.
Απεχθάνονται τους εκπροσώπους του μεγάλου κεφαλαίου, τους εκπροσώπους του προλεταριάτου, τα ιμπεριαλιστικά κράτη και τα εργατικά κράτη. Είναι εχθρικά προς τους δύο πόλους της βιομηχανικής κοινωνίας που τα απειλεί: την αστική τάξη και το προλεταριάτο. Αντιστοιχούν στο τμήμα της μικροαστικής τάξης που περιγράφτηκε στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο :
Τα κατώτερα μεσαία στρώματα, οι μικροεπιχειρηματίες, οι μαγαζάτορες, οι βιοτέχνες, οι αγρότες, όλοι πολεμούν την αστική τάξη γιατί είναι μια απειλή για την ύπαρξη τους σαν τμήμα της μεσαίας τάξης. Επομένως δεν είναι επαναστάτες αλλά συντηρητικοί. Ακόμη περισσότερο είναι αντιδραστικοί, γιατί προσπαθούν να γυρίσουν το τροχό της ιστορίας προς τα πίσω.
Η Ισλαμική μικροαστική αντίδραση αντλεί τους ιδεολογικούς και οργανωτικούς της ηγέτες από τους «παραδοσιακούς διανοούμενους» της Μουσουλμανικής κοινωνίας, ολεμάδες κλπ. καθώς και από τις χαμηλότερες βαθμίδες των «οργανικών διανοούμενων» της αστικής τάξης, αυτούς που προέρχονται από τη μικροαστική τάξη και είναι καταδικασμένοι να παραμείνουν εκεί, ιδιαίτερα δάσκαλοι και κληρικοί. Σε μια φάση ανόδου, ο Ισλαμικός φονταμενταλισμός στρατολογεί κυρίως στα πανεπιστήμια και σε άλλα κέντρα παραγωγής «διανοούμενων» , όπου οι άνθρωποι καθορίζονται πολύ περισσότερο από την κοινωνική τους προέλευση παρά από ένα υποθετικό και συχνά αβέβαιο μέλλον.

Κοινωνική βάση

Οι ενεργοί πληθυσμοί των χωρών όπου η Ισλαμική φονταμενταλιστική αντίδραση μπόρεσε να οικοδομηθεί σαν μαζικό κίνημα και οι συνθήκες είναι γιαυτήν ευνοικές, περιλαμβάνουν μεγάλο ποσοστό μεσαίων στρωμάτων, όπως αυτά καθορίζονται από το Κομμουνιστικό Μανιφέστο : μικροεπιχειρηματίες, μαγαζάτορες, βιοτέχνες και αγρότες. Ωστόσο κάθε κινητοποίηση του Ισλαμικού φονταμενταλισμού ενεργοποιεί όχι μόνο ένα ορισμένο τμήμα αυτής της μικροαστικής τάξης, αλλά επίσης και τμήματα άλλων τάξεων, που προήλθαν πρόσφατα από τα μεσαία στρώματα λόγω της πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου ή της εξαθλίωσης τους. Ετσι, εκείνα τα τμήματα του προλεταριάτου που προλεταριοποιήθηκαν πρόσφατα, και κυρίως τα τμήματα του υπο-προλεταριάτου που εκτοπίστηκαν από τον καπιταλισμό από τις παλαιότερες μικροαστικές τους θέσεις, είναι ιδιαίτερα δεκτικά στη φονταμενταλιστική προπαγάνδα και επηρρεπή στην ένταξη τους στο ρεύμα αυτό..
Αυτή είναι η κοινωνική βάση του Ισλαμικού φονταμενταλισμού, η μαζική του βάση. Η βάση αυτή ωστόσο δεν συσπειρώνεται εξορισμού στη θρησκευτική αντίδραση, όπως συσπειρώνεται η αστική τάξη πίσω από το δικό της πρόγραμμα. Οποιο και αν είναι το θρησκευτικό συναίσθημα των μαζών , ακόμη και των ισλαμικών, υπάρχει ενα ποιοτικό άλμα ανάμεσα στο συναίσθημα αυτό και στην ένταξη στη θρησκεία σαν επίγεια ουτοπία. Για να ξαναγίνει η θρησκεία από όπιο των λαών μια επιθυμητή επιλογή, την εποχή του αυτοματισμού, είναι πραγματικά αναγκαίο οι μάζες να μην έχουν άλλη επιλογή από το να στραφούν στο Θεό. Το λιγότερο που θα μπορούσε να πει κανείς για το Ισλάμ είναι ότι η επικαιρότητα του δεν είναι προφανής! Πράγματι ο Ισλαμικός φονταμενταλισμός βάζει πιο πολλά προβλήματα από όσα λύνει. Πέρα από το πρόβλημα εισαγωγής ενός αστικού κώδικα φτιαγμένου εδώ και 13 αιώνες, υπάρχει το πρόβλημα της συμπλήρωσης του. Αν και ο κώδικας αυτός είναι μεταγενέστερος κατά πολλούς αιώνες από το Ρωμαικό Δίκαιο, δημιουργήθηκε από μια κοινωνία αισθητά πιό οπισθοδρομική από την Αρχαία Ρώμη. (Το Κοράνι επηρρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από το Τοράχ, επειδή ο τρόπος ζωής των αρχαίων Αράβων ήταν παρόμοιος με εκείνο των Εβραίων).
Με άλλα λόγια ο πιό ορθόδοξος Μουσουλμανικός φονταμενταλισμός είναι ανίκανος να απαντήσει σε προβλήματα που θέτει η σύγχρονη κοινωνία μόνο μέσα από την ερμηνεία των ιερών κειμένων, εκτός αν αυτή η τελευταία γίνεται τελείως αυθαίρετα και επομένως προκαλεί διαρκώς διαφωνίες ανάμεσα στους ερμηνευτές. Υπάρχουν τόσες ερμηνείες του Ισλάμ όσοι και ερμηνευτές. Ο πυρήνας της ισλαμικής θρησκείας που ενώνει τους μουσουλμάνους, δεν ικανοποιεί καθόλου τις άμεσες υλικές ανάγκες της μικροαστικής τάξης, ανεξάρτητα από του εαν μπορεί να ικανοποιήσει τις πνευματικές της ανάγκες. Ο ίδιος ο Ισλαμικός φονταμενταλισμός δεν είναι με καμία έννοια το πιό πρόγραμμα το πιό προσαρμοσμένο στις επιθυμίες των κοινωνικών στρωμάτων που κινητοποιούνται πίσω του.