Χαράλαμπος Πρωτόπαπας
Το δημοκρατικό σοσιαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα.
Η περίοδος που θα εξετάσουμε είναι από το ’47 μέχρι το ’60. Ακολούθησε το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο και την κατοχή στην Ελλάδα και αρχίζει από τα μέσα του εμφυλίου πολέμου. Στη λήξη του εμφυλίου πολέμου, εκτός από τα ανθρώπινα θύματα λόγω των πολεμικών συγκρούσεων , τον πόλεμο, την αντίσταση, την πείνα, ενδιαμέσως έχουμε τις μεγάλες καταστροφές, τις μετακινήσεις πληθυσμών μέσα στον ελληνικό χώρο οι οποίες επαυξήθηκαν από τον εμφύλιο μέχρι το τέλος του. Τεράστιες οικονομικές καταστροφές υπέστη η χώρα κατά τον πόλεμο, ιδιαίτερα έργα υποδομής και ιδίως κατά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων, τίναξαν πάρα πολλά έργα στον αέρα. Ο εμφύλιος πόλεμος ήταν αναγκαστικά μετακινήσεις πληθυσμών, υποχρεωτικές σε μία φάση λόγω των στρατιωτικών εντολών για την εκκένωση των περιοχών για να μη βρίσκουν οι αντάρτες καταφύγιο. Υπήρξαν λοιπόν μεγάλες μετακινήσεις οι οποίες συνεχίστηκαν και μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου για το φόβο της συμβιώσεως και των αντιποίνων. Ίσως το τραγούδι ‘Θα σε πάρω να φύγουμε σε άλλη γη, σε άλλα μέρη’ εκείνης της εποχής περίπου αποδίδει τη διάθεση πάρα πολλών ελλήνων την εποχή εκείνη. Κοινωνικές ανακατατάξεις είναι αρκετές, όμως ουσιαστικά ο αστικός κόσμος της πόλης ανορθώνεται σιγά σιγά, και με το Σχέδιο Μάρσαλ, και με μία καπιταλιστική ανάπτυξη που προχωράει. Ταυτόχρονα, διέξοδο για τον πλεονάζοντα πληθυσμό, που ήταν πολύ πολυάριθμος στις αγροτικές περιοχές, που ήταν περίπου όλη η επαρχιακή Ελλάδα, αποτέλεσε η μετανάστευση.
Η διήγησή μου δεν θα εστιαστεί στις κοινωνικές συγκρούσεις και αντιθέσεις που ήταν , παρά και εναντίον της εγκαταστάσεως του μετεμφυλιακού κράτους, των εξαιρετικών νόμων και ψηφισμάτων αλλά και της σκληρής πραγματικότητας. Αλλά περισσότερο στα γεγονότα της κεντρικής πολιτικής σκηνής της Ελλάδας και στις ιδέες και στη δράση των οπαδών του δημοκρατικού σοσιαλισμού.
Το ’46 άρχισε να διαφαίνεται ιδιαίτερα από το καλοκαίρι ότι ένας εμφύλιος πόλεμος απειλεί την Ελλάδα. Στην κυβέρνηση βρίσκεται το Λαϊκό Κόμμα που πλειοψήφησε στις εκλογές του ’46, έχει με τους συνεργαζομένους πάνω από 200 βουλευτές, η Βουλή είχε 350 βουλευτές. Η ΕΠΕ (Εθνική Πολιτική Ένωση) Συμμαχία, Βενιζέλος, Παπανδρέου, Κανελλόπουλος 70, οι Φιλελεύθεροι του Σοφούλη 42 και 28 ο Ζέρβας και κάποιοι άλλοι. Η πίεση του κόμματος των Φιλελευθέρων με αλλά και του εξωτερικού παράγοντα αναγκάζει το Λαϊκό Κόμμα και προσωπικά τον Κ. Τσαλδάρη να αποδεχτεί την απώλεια της πρωθυπουργίας. Έτσι σχηματίζεται κυβέρνηση Μαξίμου, 24/1/1947 στην οποία συμμετείχε το Λαϊκό Κόμμα και η ΕΠΕ αλλά και άλλοι παράγοντες όπως ο Ζέρβας, η οποία διατηρήθηκε μέχρι τον Αύγουστο του 47, οπότε και αυτή την κυβέρνηση τη διαδέχθηκε η κυβέρνηση μικτή Φιλευθέρων-Λαϊκών, δηλαδή του συνασπισμού της δεξιάς και της αριστεράς του κέντρου αφού σε αυτή δεν μετείχαν ο Βενιζέλος, ο Καννελόπουλος, ο Παπανδρέου και ο Ζέρβας. Στο μεταξύ το Μάρτιο του 47 είχε σημειωθεί το πολυσήμαντο γεγονός της διακήρυξης του Δόγματος Τρούμαν. Κατά τη διάρκεια της υπουργοποιήσεως Κανελλόπουλου στο υπουργείο Ναυτικών έλαβε χώρα μία δραματική συζήτηση ανάμεσα σε αυτόν και το συμβούλιο της νεολαίας του κόμματός του που κατέληξε σε ασυμφωνία και τη θυμάμαι σαν και τώρα. Ενώ η νεολαία επέμενε ότι ο κόσμος πηγαίνει και πρέπει να πάει προς τα αριστερά ενώ ο Κανελλόπουλος αντέτεινε ότι τουλάχιστον η Δυτική Ευρώπη αλλά και όλος ο κόσμος πηγαίνει δεξιά. Έτσι ωρίμασε στα περισσότερα από τα στελέχη της νεολαίας του, της ενωτικής νεολαίας όπως τη λέγαμε ότι το κόμμα δεν πρόκειται να ακολουθήσει το σοσιαλιστικό χαρακτήρα που αυτοί θεωρούσαν απαραίτητο και έπρεπε να βρεθεί μια άλλη διέξοδος.
Με βάση την πλειοψηφία της Εθνικής Ενωτικής Νεολαίας και μερικών ομάδων ανεξαρτήτων στελεχών της νεολαίας των Φιλελευθέρων δημιουργείται η ΠΟΔΝ, Πανελλήνια Οργάνωση Δημοκρατικής Νεολαίας. Ο τίτλος ήταν προβοκατόρικος αλλά προκρίθηκε ακριβώς διότι θα προκαλούσε αίσθηση και προκάλεσε εκείνη την εποχή λειτουργούσε η Παγκόσμια Οργάνωση Δημοκρατικής Νεολαίας (ΠΟΔΝ) με μεγάλη απήχηση αλλά υπο την επιρροή της Σοβιετικής Ένωσης.
Το ‘Μαθητής’ το περιοδικό το οποίο έβγαζε η ΠΟΔΝ υπέδειξε το σύνθημα «αντίσταση-δημοκρατία-σοσιαλισμός». Για την Ελλάδα συνέχεια της αντίστασης, για μας δηλαδή, ήταν η δημοκρατία και ολοκλήρωση της δημοκρατίας ο σοσιαλισμός. Η ζωή της ΠΟΔΝ κράτησε ως το 1953 απετέλεσε ένα ιδιότυπο φαινόμενο μιας νεολαίας που αγωνιζόταν χωρίς να υπάρχει κόμμα πίσω της. Δεν την έφτιαξε κόμμα, προσπαθούσε να κάνει το πρόπλασμα για να γίνει αργότερα και το κόμμα. Ένα κόμμα με βάση το δημοκρατικό σοσιαλισμό που θα ταίριαζε στη σοσιαλιστική διεθνή που αναδιοργανώθηκε την εποχή εκείνη και στα περισσότερα κράτη σοσιαλιστικά ή σοσιαλδημοκρατικά ή εργατικά κόμματα της Ευρώπης είχε αρχίσει να κυριαρχεί.
Τα κόμματα τα σοσιαλιστικά που είναι γύρω στη Βόρειο Θάλασσα λέγονταν εργατικά, τα κόμματα τα σοσιαλιστικά της Κεντρικής Ευρώπης λέγονταν πάντα σοσιαλδημοκρατικά, της Νοτίου Ευρώπης σκέτο σοσιαλιστικά.
Η ΠΟΔΝ και ο ‘Μαχητής’ ήταν συντεταγμένη κατά του Δημοκρατικού Στρατού, όπως ταυτόχρονα ήταν κατά της ακροδεξιάς και γενικότερα της δεξιάς. Η ΠΟΔΝ θεωρεί τους κομμουνιστές ως αφελής συνοδοιπόρους της σταλινικής τραγωδίας και της Σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής. Με τη λήξη του εμφυλίου πολέμου ζητάει κατοχύρωση της δημοκρατίας, γρήγορη αμνηστία και δημιουργία ενώς καθεστώτος ουσιαστικής δημοκρατίας. Έχει κακές σχέσεις με την ηγετική ομάδα του σοσιαλιστικού κόμματος ΣΚΕΛΔ το οποίο ιδρύθηκε ως ΕΛΔ (Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας) στην κατοχή από τον Ηλία Τσιριμώκο και ως ΣΚΕΛΔ (Σοσιαλιστικό Κόμμα ΕΛΔ) μετά την κατοχή από τον Σβώλο, Τσιριμώκο, Καζαντζάκη και λοιπούς σοσιαλιστές και γνωστούς αριστερούς. Ο λόγος που η ΠΟΔΝ είχε κακές σχέσεις με το ΣΚΕΛΔ ήταν εξαιτίας της στάσης του Σβώλου και του Τσιριμώκου το Δεκέμβρη του 44 διότι δεν παραιτήθησαν πριν από τα Δεκεμβριανά και κατά τη γνώμη μας κακώς παραιτήθησαν και ήταν από αυτούς που συνετέλεσαν στην πρόκληση του προοιμίου του Εμφυλίου. Η ΠΟΔΝ διατηρούσε φιλικές σχέσεις με την ομάδα της ΑΣΟ (Ανεξάρτητη Σοσιαλιστική Ομάδα) που ήταν μειοψηφία στην ΕΛΔ για τους αυτούς λόγους με την ΠΟΔΝ, λόγω των Δεκεμβριανών. Στην ΑΣΟ ήταν στελέχη ο Σπύρος Καλογερόπουλος, ο λεγόμενος από τους μαθητές του ‘κουτσός άσσος’, Σταύρος Παπαϊωάννου, μετέπειτα διευθυντής της Βιομηχανικής Σχολής, Νικόλαος Ευαγγελόπουλος που έγινε εκδότης του Φιλελευθέρου, ο Γιάννης ο Κοκορέλης και άλλοι. Η ζωή της ΠΟΔΝ είχε και αυτή τις διακυμάνσεις της, τις εσωτερικές αλλά τελικά γενικός γραμματέας της ήταν ο υποφαινόμενος, άλλοτε εκλεγόμενος με μεγάλη πλειοψηφία και άλλοτε με οριακή. Στον ‘Μαχητή’ υπήρξαν υπεύθυνοι κατά καιρούς ο υποφαινόμενος, ο Μιχάλης Δεσσύλας, ο Βασίλης Μαυρίδης, ο Βύρων Σταματόπουλος. Μεταξύ των σημαντικότερων συνεργατών που έγραψαν τις περισσότερες φορές ήταν ο Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου, αρθρογράφος της ‘Ελευθερίας’, ο Κωνσταντίνος Σκλάβος, εκ των πνευματικών ηγετών του Σπάρτακου, έγραφε στον Μαχητή με το ψευδώνυμο Βρεττός. Ο Σπάρτακος ήταν μια ιδιαίτερη μορφή του κομμουνιστικού κινήματος στην Ελλάδα, εμφανίστηκε το 25-26 με διαφωνούντες με τη γραμμή του τότε ΚΚΕ. Ο Σπάρτακος ήταν και ένα φύλλο πολύ θεωρητικό, δυστυχώς δεν έχω τεύχη του διότι χαθήκαν κατά τη διάρκεια της δεύτερης συλλήψεώς μου κατά τη δικτατορία. Μεταξύ των συνεργατών του Μαχητή μπορούμε να αναφέρουμε τον Γεώργιο Κουμάντο, ζει αυτός, ο Μανώλης Κόρακας, δεν ζει πια, ο Ζαφείρης ο Στάλης, που δεν ζει, αλλά και ο Βασίλης ο Φίλιας, γνωστός, ο οποίος ζει.
Ο Μαχητής κινείται στα πλαίσια του δημοκρατικού σοσιαλισμού, όπως διατυπώθηκε από το σοσιαλιστικό μανιφέστο της Φρανκφούρτης. Αυτά τα πλαίσια του δημοκρατικού σοσιαλισμού προσπάθησα με ένα δωδεκάλογο το τι είναι ο δημοκρατικός σοσιαλισμός, υπάρχει το τεύχος του Μαχητή το 21. Το 49 τελειώνει ο εμφύλιος, γίνονται οι εκλογές του 50 με αναλογική και σχηματίζεται στην αρχή κυβέρνηση Βενιζέλου, αργότερα Πλαστήρα και μετά χάνουμε τρεις εκλογές. Στις εκλογές του 50 το Σοσιαλιστικό Κόμμα συνεργάζεται με την τότε Δημοκρατική Αριστερά, δεν ήταν η ΕΔΑ τότε, ενώ οι υποψήφιοί του κατηγορούνται από τον Ζαχαριάδη ως γνωστόν ως πράκτορες της αστικής μπουρζουαζίας.
Η ΠΟΔΝ και ο Μαχητής υποστηρίζουν τον Πλαστήρα και στις τρεις εκλογές, 50, 51 και 52. ΤΟ ΣΚΕΛΔ στις εκλογές του 51 κατεβαίνει μόνο του στις εκλογές και παίρνει περί τους χίλιους ψήφους. Ως αποτέλεσμα αυτού του εκλογικού αποτελέσματος είχαμε αργότερα τη διάλυσή της.
Λέσχη ‘Χαρίλαος Τρικούπης’ είναι ένα σωματείο και ίδρυμα που πρέπει να αναφέρω, είναι ένας πολιτικός όμιλος κατεξοχήν Βενιζελογενών, δημοκρατικών, αντι-βασιλικών οπαδών και φίλων του Πλαστήρα. Η ΠΟΔΝ τότε έχει γραφεία στο κτίριο Χαλκοκονδύλη. Εκεί υπάρχει μια μεγάλη αίθουσα, την οποία η ΠΟΔΝ μοιράζεται με τη λέσχη Τρικούπης, κάποιες μέρες την είχαμε εμείς, κάποιες μέρες την είχαν εκείνοι. Η διακεκριμένοι ήταν ο Κολυβάς, αργότερα υπουργός δικαιοσύνης, η σύζυγός του Θάλεια Κολυβά, έγινε πρόεδρος της ενώσεως των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη, ο ναύαρχος Καββαδίας, Σακελλαρόπουλος και πολύ άλλοι.
Η λέσχη Τρικούπης υπήρξε ένα είδος προπλάσματος της ΕΠΕΚ. Περί τα τέλη του 48 εκπρόσωποι της ΠΟΔΝ, οι Δεσύλλας, Κυριακόπουλος και εγώ, Μιχάλης Δεσσύλας, αδερφός του Νικόλαου Δεσύλλα. Εμείς οι τρεις επισκεφθήκαμε τον Πλαστήρα πριν από τη λήξη του εμφυλίου. Δεν ενθουσιαστήκαμε από τη συζήτηση, αυτό είναι μια εξομολόγηση. Μας φάνηκε ότι ο Πλαστήρας δεν μπορούσε να ηγηθεί ενός σύγχρονου σοσιαλιστικού κινήματος όπως εμείς το ονειρευόμασταν. Όσο και αν η καρδιά και η παλληκαριά του ακουμπούσε σε ένα μεγάλο κομμάτι του ελληνικού λαού. Τα περισσότερα στελέχη της ΑΣΟ αναφέραμε πριν, τους διαφωνούντες με την ηγεσία Σβώλου, Τσιριμώκου στην ΕΛΔ, πέρασαν στην ΕΠΕΚ. Η ΠΟΔΝ και ο Μαχητής το 50 υποστηρίξαμε τον Πλαστήρα και μου μένει πάντοτε ένα πολύ μεγάλο ερώτημα το οποίο εγώ επέρασα στη ζωή μου 2-3 φορές και άλλοι θα περάσουν. ΤΙ μπορείς να κάνεις που έχει μεγάλη λαϊκή βάση και λαϊκή απήχηση όταν ο αρχηγός και η ηγεσία δε συμφωνεί με ορισμένες αρχές οι οποίες είναι πράγματι πρωτοπόρες και σωστές. Μπαίνοντας μέσα βοηθάς κανέναν άλλον εκτός από το αξίωμα που θα πάρεις. Μένοντας απ’ έξω βεβαίως μένεις στην αφάνεια.
Το 48 έγινε μια θυελλώδης συζήτηση στην ΠΟΔΝ όταν εννέα επιφανείς και καθαροί Πλαστηρικοί όπως ο Κολυβάς, νομίζω και ο Καρτάλης κηρύχθηκαν υπέρ της συνεννόησης κυβερνήσεως-ανταρτών για τον τερματισμό της σύγκρουσης, δηλαδή υπέρ της λήξης της σύγκρουσης του εμφυλίου με συνεννόηση. Η πρόταση του Βύρωνα Σταματόπουλου να συνταχθούμε με το αίτημα των εννέα απερρίφθη από την πλειοψηφία. Η πλειοψηφία τάχθηκε υπέρ της στρατιωτικής λύσεως. Απ’ όσα θυμάμαι δεν είμαι σίγουρος γιατί δεν έχω και αρχεία, τα αρχεία καταστράφηκαν, την πρώτη φορά το 67 το Δεκέμβρη και τη δεύτερη φορά το 69, δεν έμεινε τίποτα.
Αντώνης Σιχνής, Μιχάλης Δεσσύλας, Ευάγγελος Κυριακόπουλος, Βασίλης Φίλιας, ο υποφαινόμενος, Νικολακόπουλος, Γεώργιος Χουβαρδάς δικηγόρος, Νίκος Δελλάκης και Βύρων Σταματόπουλος.
Η ΠΟΔΝ κατά την κρίση μου έδωσε στην Ελλάδα και μέσα στον ελληνικό χώρο που κατεκλυζετο από θεωρητικά όργανα και από εξύμνηση των σταλινικών προτύπων, τις θέσεις του δημοκρατικού σοσιαλισμού, του σοσιαλιστικού κινήματος που για να είναι σοσιαλιστικό έπρεπε να είναι δημοκρατικό, όπως αργότερα διακήρυξαν γνωστοί Έλληνες θεωρητικοί, ο Καστοριάδης –Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα-, Πουλαντζάς, του οποίου το ίδρυμα αποτελεί ενσάρκωση, το ΚΚΕ Εσωτερικού, αργότερα η ΕΑΡ και οι διαγραφέντες από το ΚΚΕ το 1991-92.
Η Ένωση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη είναι ένας οργανισμός, ένα σωματείο που πρέπει να συζητήσουμε γι’ αυτή της περίοδο μέχρι καο το 60. Εϊναι τμήμα της Διεθνούς Ένωσης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη. Η Ελληνική Ένωση αυτή ιδρύθηκε πριν από τον πόλεμο, δραστηριοποιήθηκε και κατά την περίοδο 54-55, έπαιξε ουσιαστικό ρόλο στο δημόσιο βίο της χώρας. Από τα διακεκριμένα στελέχη της ενώσεως ήταν ο Κ. Στεφανάκης, αργότερα έγινε υπουργός Δικαιοσύνης επί Καραμανλή, ο Ηλίας ο Τσιριμώκος, ο Στρατής ο Σωμερίτης, ο Ηλίας ο Παρασκευάς, ο Τάκης ο Κύρκος, μεγαλύτερος αδελφός του Λεωνίδα και συμμαθητής μου, ο Ασημάκης Πανσέληνος, συγγραφέας, ο Γιάννης Λαουτάρης δικηγόρος και πολλοί άλλοι. Η Ένωση λειτουργεί από την επαναδραστηριοποίησή της στο πλαίσιο των εκτάκτων ψηφισμάτων της Συντακτικής Βουλής του 46 τα οποία καταργήθηκαν μόνο το 1974 από την κυβέρνηση στην οποία είχα και εγώ την τιμή να μετέχω. Ήταν ένα πλέγμα ψηφισμάτων που είχαν ψηφιστεί για τις ανάγκες του εμφυλίου πολέμου και κατά συνέπεια δεν έκαναν τίποτε άλλο παρά η δημοκρατία που υπήρχε να λειτουργεί λειψή ή κολοβή. Πρόεδρος της Ενώσεως κατά τα τελευταία χρόνια πριν τη δικτατορία ήταν η Θάλεια Κολυβά, γενικός γραμματέας ο Στρατής ο Σωμερίτης ο οποίος 21/4/67 βρέθηκε στο Παρίσι για μια ημερίδα της Ένωσης και παρέμεινε εκεί μέχρι το τέλος της δικτατορίας. Υπήρξε ένας από τους πολύ γνωστούς και διακεκριμένους πρωταγωνιστές του αγώνα για τη δημοκρατία στην Ελλάδα, τους προβαλλομένους τουλάχιστον. Πρόεδρος της Διεθνούς Ενώσεως των Δικαιωμάτων ήταν η κυρία Κοέν. Η Διεθνής Ένωση έκανε πριν από τη νίκη της Ένωσης Κέντρου ένα μεγάλο συνέδριο στην Αθήνα και πάρα πολλοί επιφανείς Ευρωπαίοι ήρθαν για να συνδράμουν την ένωση των δικαιωμάτων την ελληνική, η οποία έφερε το βάρος της νομικής κάλυψης, της προπαγανδιστικής κάλυψης και της λειτουργίας περισσότερο στις επαρχιακές πόλεις του εκδημοκρατισμού, τον οποίο είχε τότε ανάγκη το ελληνικό κράτος.
Ο Σοσιαλιστικός Σύνδεσμος ιδρύθηκε το 53. Το 54 εγκρίθηκε το καταστατικό του. Η πρώτη συνέλευση έγινε στην ένωση εμπορουπαλλήλων που τότε ήταν στην Πλατεία Μητροπόλεως. Ιδρυτές του ήταν τα στελέχη του Σοσιαλιστικού Κόμματος ΕΛΔ και στελέχη της ΠΟΔΝ. Η ΠΟΔΝ το 53 δεν παίρνει απόφαση να διαλυθεί, όπως πήρε η ΕΛΔ, όμως δεν λειτουργούσε. Έγινε ένας οργανισμός πλέον πολιτικός και όχι κόμμα που θα διαδίδει τις σοσιαλιστικές ιδέες, διότι όταν κατέβηκαν μόνοι τους στις εκλογές του 51 δεν πήραν τους ψήφους που περίμενε, το 52 μάλλον Σβώλος και Τσιριμώκος συνεργάστηκαν με το κόμμα των Φιλελευθέρων. Δεν υπήρχε Ένωση Κέντρου τότε. Από το 52 μέχρι το 61 είμαστε σε μια διαρκή αμφισβήτηση-σύγκρουση των διαφόρων στελεχών του βενιζελογενούς χώρου, ο οποίος παρέσυρε σε αυτές τις συγκρούσεις, ενώ ο χώρος της δεξιάς πολιτικά ενοποιείται κάτω από τον Καραμανλή, ο βενιζελογενής χώρος είναι σε διαρκή αναβρασμό, ενώ και η εσωτερική ζωή στην ΕΔΑ δεν είναι ήσυχη και ομαλή, ιδιαίτερα ανάμεσα στις σχέσεις του ΚΚΕ με άλλους παράγοντες. Στο Σοσιαλιστικό Σύνδεσμο το 56 ήταν σύνδεσμος ο Δημήτρης Στρατής, αυτό νομίζω είναι σημαδιακό, πρώην γερουσιαστής, στέλεχος του εργατικού κινήματος, γερουσιαστής στη Γερουσία του 29 όταν ήταν ο Βενιζέλος, και ηγέτης της εργατικής κίνησης των 115 σωματείων που είχε αρκετά μεγάλη δραστηριότητα στο συνδικαλιστικό χώρο με μια προσπάθεια να αντιμετωπίσει τον κρατικοδίαιτο συνδικαλισμό των Μακρή-Θεοδώρου.
Σημαντική ημερομηνία για τον Σοσιαλιστικό Σύνδεσμο υπήρξε το φθινόπωρο του 56 όταν έγινε η εισβολή των Σοβιετικών στην Ουγγαρία. Στο Διοικητικό Συμβούλιο του Συνδέσμου έγινε μια θυελλώδης συνεδρίαση για να αποφασιστεί η θέση του Συνδέσμου απέναντι στα γεγονότα. Ο Δημήτρης Στρατής είχε ταχθεί υπέρ της Σοβιετικής επέμβασης, η Αγνή ΔΡοσοπούλου υπέβαλε πρόταση μομφής κατά του προέδρου, σε ένα συμβούλιο ήμασταν παρόντες 11. Υπέρ της πρότασης Ρουσοπούλου ψήφισαν αυτή, ο Σωμερίτης και εγώ. Τέσσερις ψήφισαν λευκό, μεταξύ των οποίων ο Τσιριμώκος και τέσσερα κατά. Ύστερα από αυτά, ο Στρατής παραιτήθηκε, εφτά ήταν σαφώς εναντίον του, τέσσερις ήταν υπέρ, και αργότερα έγινε πρόεδρος η Αγνή Δροσοπούλου. Η Αγνή Δροσοπούλου ήταν γνωστή δικηγόρος και από τις πρώτες φεμινίστριες, αγωνίστρια. Είχε υποβάλλει αίτηση να γίνει δικαστής στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Της απερρίφθη γιατί ήταν γυναίκα, δεν την εξέτασαν καν. Αργότερα έγινε στέλεχος της ΕΛΔ και αργότερα του Σοσιαλιστικού Κόμματος της ΕΛΔ, και παράλληλα ήταν δοκιμιογράφος που έγραφε εύκολα, απλά και όμορφα, με έναν τρόπο που εντυπωσίαζε για την νεανικότητά του. Η Δροσοπούλου αγωνίστηκε αργότερα κατά της δικτατορίας παντοιοτρόπως, αθόρυβα αλλά αποτελεσματικά.
Πρόεδρος του Σοσιαλιστικού Συνδέσμου η Αγνή Δροσοπούλου ήταν από τα τέλη του 56 μέχρι το 64. Τα μέλη του τα υπολογίζω σε καμιά τριακοσαριά στην Αθήνα, κάποιους άλλους στη Θεσσαλονίκη και σε διάφορες άλλες πόλεις. Τα μέλη του δεν ανήκουν στο ίδιο κόμμα, ιδιομορφία επομένως, ο σοσιαλιστικός σύνδεσμος δεν είναι κόμμα. Έχει λοιπόν την ταλαιπωρία τα μέλη του να ανήκουν κατά καιρούς σε διαφορετικά κόμματα. Και όταν πλησιάζουν εκλογές, δεν τα πάνε καλά μεταξύ τους, και εκλογές είχαμε αρκετά τακτικά. Μετά τη διάλυση της ΕΛΔ και ενώ έχει αποφασιστεί η ίδρυση του Σοσιαλιστικού Συνδέσμου, η αντιπαράθεση ανάμεσα στον Τσιριμώκο και τον Σβώλο πήρε δημόσιο χαρακτήρα με την απόφαση του Σβώλου να συμπράξει με τον Γεώργιο Καρτάλη στην ίδρυση του ΔΗΚΕΛ (Δημοκρατικό Κόμμα Εργαζομένου Λαού). Εμφανίζεται περίπου το 54. Το κόμμα αυτό έχει 4 ή 5 βουλευτές που είχαν εκλεγεί με την ΕΠΕΚ το 52 και αποσπάστηκαν, όπως ο Αλλαμανής και άλλοι, καθώς και αρκετοί τέως βουλευτές της ΕΠΕΚ και από την ΕΛΔ. Ο Στέλιος Δημόπουλος, ήταν βουλευτής των φιλελευθέρων το 36, ακολούθησε το Σβώλο όλο το διάστημα, κάποια στιγμή έφτασε και κοντά μας όταν ο Σβώλος έφυγε. Ο Σβώλος πέθανε νωρίς, μετά τις εκλογές του 56. Ο Καρτάλης πέθανε πριν τις εκλογές του 58. Το ΔΗΚΕΛ ήταν ένα κόμμα με σαφή χαρακτηριστικά σοσιαλιστικού δημοκρατικού κόμματος, το οποίο απέφευγε όμως τη λέξη σοσιαλισμός. Ο Καρτάλης, και από συζήτηση που είχα κάνει μαζί του έλεγε ότι την οικονομία μπορούμε να την ελέγξουμε, η κρατική εξουσία μπορεί να ελέγξει την οικονομία και να της βάλει τα όρια μέσα στα οποία να κινείται. Δεν είναι και τόσο εύκολο πια. Εγώ δεν μετείχα στο ΔΗΚΕΛ, υπήρξα από τους νέους φίλους του Καρτάλη με τον οποίο είχα τακτικές συναντήσεις 2-3 φορές την εβδομάδα και κάτι που σήμαινε για μένα τότε, ο Καρτάλης κάθε 10 μέρες μου έδινε και ένα βιβλίο για το οποίο είχε διαβάσει τη βιβλιοκρισία, να το διαβάσω εγώ και να το συζητήσουμε μετά. Στον ίδιο κύκλο ήταν και ο Μομφεράτος ο μακαρίτης και ο Τζαννετάκης ο Παναγιώτης, μετέπειτα υποδιοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος.
Το 56-57 ο Τσιριμώκος συνεργάζεται με τον Βενιζέλο και προσπαθούν να ανασυστήσουν τους φιλελευθέρους. Μετά το θάνατο του Καρτάλη και επειδή επίκεινται οι εκλογές του 58 μπαίνει στο ΔΗΚΕΛ και προσπαθεί να αποσπάσει την αρχηγία. Δεν το πετυχαίνει, το ΔΗΚΕΛ διασπάται, ο Τσιριμώκος κατήλθε με την ΕΔΑ, ο δε Αλλαμανής ο οποίος επεκράτησε μάλλον, αυτά έγιναν παραμονές των εκλογών, κατήλθε με το σχήμα της ΠΑΔΕ. Η ΠΑΔΕ πήρε 10% και δέκα βουλευτές, Η ΕΔΑ πήρε 24 και κάτι και έγινε αξιωματική αντιπολίτευση στις εκλογές του 58. Ο Καραμανλής πήγε και πήρε πολλούς παραπάνω αφού το δεύτερο κόμμα, με το σύστημα το τότε όσο πιο χαμηλό ποσοστό είχε, τόσες περισσότερες έδρες έπαιρνε το πρώτο κόμμα. Πήρε 170 περισσότερες.
Νομίζω ότι πριν τελειώσω το σημερινό θέμα και φτάσουμε στις παραμονές του 60, πρέπει να σας πω μερικά για την κίνηση των 10. Η κίνηση των 10 έγινε μετά τις εκλογές του 58. Το 58 έγινε ένα είδος συνωμοσίας κατά του Καραμανλή περίεργη, στην οποία παίζουν προσωπικοί λόγοι. Είναι μέσα ο Αποστολίδης που είναι αντιπρόεδρος της κυβερνήσεώς του, είναι μέσα ο Παπαληγούρας και ο Γεώργιος ο Ράλλης και διάφοροι άλλοι. Ο Καραμανλής καταλαβαίνει το θέμα, κάποιοι βουλευτές της ΕΡΕ κάνουν κάποια δήλωση εναντίον της κυβερνήσεως. Ζητάει εκλογές από τον Παύλο, ο Παύλος του δίνει τις εκλογές, γίνονται εκλογές το 58 και τις παίρνει. Κάποιοι από αυτούς και επειδή οι βενιζελογενείς είναι παλιοί διαιρεμένοι αποφάσισαν να κάνουν μια καινούργια κίνηση, ονομάστηκε κίνηση των 10 και σε αυτήν είναι ο Γεώργιος Μαύρος, είναι ο Αλλαμανής, είναι ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, ο Παπασπύρου, ο Ράλλης, ο Παπαληγούρας και κάνα δύο από το Λαϊκό Κόμμα. Δεν άντεξε στο χρόνο αυτή η κίνηση, άντεξε περίπου κάνα χρόνο και μετά καθένας γύρισε στο μαντρί. Ο Ράλλης δεν έλαβε μέρος στις εκλογές του 61, ο Παπαληγούρας γύρισε και αυτός και τελειώσαν όλα.
Ας εξετάσουμε λοιπόν την περίοδο 60-67 και το εξής φαινόμενο: πολυδιάσπαση και συγκρούσεις του χώρου της αντιπολίτευσης. Μία προσωπική οξυτάτη αντιδικία ανάμεσα στον Βενιζέλο και τον Παπανδρέου. Το 58 εμφανίζεται η ΕΔΑ ως αξιωματική αντιπολίτευση, που δεν πείθει ότι μπορεί να συνεχίσει από κει και πέρα. Αγαπητοί μου φίλοι, εγώ θυμάμαι κουβέντα που είχα κάνει με τον Μιχάλη τον Κύρκο, με τον οποίο είχα και μια προσωπική σχέση, τον έβλεπα τακτικά. Μετά το 59 μου λέει: όπως το πάμε, μόνο αν ξαναμαζευτούν όλοι οι βενιζελογενείς, το είπε έτσι ωμά, μπορεί να πάρουμε την κυβέρνηση από αυτούς, και μπορούμε να την πάρουμε γιατί 20 οι Φιλελεύθεροι, 24 η ΕΔΑ, 10 η ΠΑΔΕ. 10% δεν ήταν λίγο. Αυτοί μπορούσαν να φτιάξουν ένα κόμμα να πάρουν πάνω από 40%, ο Καραμανλής είχε πάρει 42% στις εκλογές τότε.
Θα ήθελα να θυμήσω ότι το 50 έρχεται ο Πλαστήρας ενώ έχει τελειώσει ο εμφύλιος πόλεμος. Το λογικό θα ήταν η δικτατορία που έγινε το 67 να γίνει το 50. Υπάρχει ένα αντίπαλο ρεύμα το οποίο έχει μεγάλη λαϊκή απήχηση και το σταματάει και έρχεται αυτό το κέντρο, οι βενιζελογενείς, το οποίο δεν αντέχει στη φθορά του χρόνου, δεν αντέχει στα εσωτερικά, δεν αντέχει στην εξωτερική πίεση. Να μη ξεχνάμε ότι το 51 η κυβέρνηση Πλαστήρα πέφτει γιατί ο Παπανδρέου ήρε την εμπιστοσύνη του για τη στάση του Πλαστήρα, αφορμή ήταν οι εκτελέσεις, στο θέμα της Κορέας. Αλλάζει ο εκλογικός νόμος, εκεί έχω προσωπική διήγηση του Ευαγγελόπουλου του Νίκου, γιατί ο Πλαστήρας δέχθηκε να αλλάξει τον εκλογικό νόμο. Γιατί ο νόμος που ήτανε πριν δεν ήτανε το πιο φυσικό που επί Παπάγου πήρε τις 225 από τις 250. Γιατί είπε, ο Αλέκος και εγώ είμαστε και οι δύο παλικάρια και πατριώτες, άντε να κερδίσει ένας από τους δύο να ησυχάσουμε.
Το 56 που είναι ο Καραμανλής μόνος του παίρνει τις εκλογές με το τριφασικό σύστημα, παίρνει λιγότερες ψήφους σε όλη την Ελλάδα, περισσότερες έδρες, 165, στο Κοινοβούλιο. Εκεί έγινε και στην ουσία, είναι περίεργο το 1956 είναι αρχηγός της δημοκρατικής παρατάξεως και της ΕΔΑ ο Γεώργιος Παπανδρέου τον οποίο δώδεκα χρόνια πριν ακούστηκαν όσα ακούστηκαν. Ο τόπος είναι περίεργος. Το 58 σας το είπα και είμαστε στις παραμονές του 61.
Μέρος 2ο
Μέχρι το 1961 η μεν δεξιά εμφανίζεται ενωμένη και αδιάσπαστη παρόλο που το 58 έγινε μια απόπειρα να τη σπάσουνε, οι δε υπόλοιποι αλληλοκονταροχτυπιούνται, βρίσκονται σε διαρκείς αντιθέσεις και πολλές προσωπικές διενέξεις που για πάρα πολύ κόσμο ήτανε και αδικαιολόγητες. Το 1956 μετά τις εκλογές πεθαίνει ο Σβώλος αμέσως. Ενάμισυ χρόνο αργότερα, λίγο πριν τις εκλογές του 1958, πεθαίνει ο Γεώργιος Καρτάλης. Το κόμμα του έμεινε ακέφαλο. Κατά κάποιον τρόπο οι παράγοντές του αποδέχονταν το Στέλιο Αλλαμανή ως ηγέτη, το κόμμα λεγόταν ΔΗΚΕΛ. Ο Ηλίας Τσιριμώκος που ήταν τότε ελεύθερος σκοπευτής έκανε αίτηση να γίνει μέλος του κόμματος και προσπάθησε να αναλάβει την ηγεσία. Προκηρύχθηκαν οι εκλογές του 58, το κόμμα διχάστηκε, ένα κομμάτι ακολούθησε τον Τσιριμώκο που συνεργάστηκε με την ΕΔΑ και ένα άλλο κομμάτι υπό τον Αλλαμανή συνεργάστηκε στο ΠΑΔΕ, Παπαπολίτης, Μαρκεζίνης, Μπαλτατζής. Όλοι μαζί πήραν περίπου 10% και έβγαλαν 10 βουλευτές εκ των οποίων τους περισσότερους ο Μπαλτατζής, ο μετέπειτα ΚΟΔΗΣΟ-ΚΑΕ. Στις εκλογές αυτές τις οποίες ο Γεώργιος Ράλλης θυμάται διαρκώς και λέει ότι είχε συγκρουστεί με τον Καραμανλή ήταν για τον εκλογικό νόμο που είχαν φέρει πριν γίνουν οι εκλογές και τους έλεγε ότι αξιωματική αντιπολίτευση θα γίνει η ΕΔΑ, η οποία και έγινε ενώ οι Φιλελεύθεροι περιορίστηκαν στο 20% των ψήφων, λέμε για τις εκλογές του 58.
Εν τω μεταξύ οι συγκρούσεις ανάμεσα στον Γεώργιο Παπανδρέου και τον Σοφοκλή Βενιζέλο όπως συνεχίστηκαν και αργότερα μέχρι και το θάνατο του μακαρίτη του Σοφοκλή ήταν συνεχείς και βεβαίως δηλητηρίαζαν κάθε προσπάθεια για την ανασυγκρότηση του βενιζελικού ή του δημοκρατικού χώρου που ήταν αναμφισβήτητα ισχυρός αλλά συνέχιζε να είναι κατακερματισμένος. Το 58 μετά τις εκλογές σε συμφωνία με το ΚΚΕ ο Ηλίας Τσιριμώκος εγκρίνει τη Δημοκρατική Ένωση, το συνεργαζόμενο κόμμα με την ΕΔΑ. Η ΕΔΑ είχε βγάλει 78 βουλευτές και ο Τσιριμώκος με 12 αριστερούς της εποχής εκείνης με τους οποίους ίδρυσε τη Δημοκρατική Ένωση. Εκείνη την εποχή η ΕΔΑ είναι ένας ιδιάζων πολιτικός οργανισμός. Η εξόριστη ηγεσία του ΚΚΕ προσπαθεί να την καθοδηγεί και να την καθυποτάξει πλήρως, δεν το πετυχαίνει όμως. Η επιρροή του ΚΚΕ είναι αναμφισβήτητη χάρις στο ισχυρό κέντρο που είναι πίσω από αυτό, δηλαδή σε τελευταία ανάλυση τη Σοβιετική Ένωση η οποία επέλυσε και τα εσωτερικά του ΚΚΕ με την απομάκρυνση του Ζαχαριάδη από την ηγεσία, και όλα για τα οποία έχουν γραφτεί πολλοί τόμοι και πολλά βιβλία.
Όπως ελέχθη, ο Σοσιαλιστικός Σύνδεσμος ο οποίος έγινε το 54, ανήκαν τότε ο Στρατής ο Μερίκης, ο υποφαινόμενος και άλλοι παλιοί σοσιαλιστές οπαδοί του δημοκρατικού σοσιαλισμού που είχαν συνεργαστεί με την ΠΟΔΝ και το ‘Μαχητή’, ή με το ΣΚΕΛΔ-ΕΛΔ και τη ‘Μάχη’ άρχισαν να βλεπουν την ανάγκη να δημιουργηθεί ένας πολιτικός φορέας ο οποίος να κατέληγε στην ίδρυση ενός σοσιαλιστικού δημοκρατικού κινήματος στην Ελλάδα. Έτσι άρχισε η έκδοση της ‘Σοσιαλιστικής Φωνής’ το πρώτο της τεύχος είναι Δεκέμβρης του 61. Κατά το μεσοδιάστημα 58 έως 61 έχουμε την κίνηση των 10, μία απόπειρα να ξεπεραστούνε με κάποιο τρόπο οι προσωπικές αντιθέσεις Παπανδρέου-Βενιζέλου για να μπει στη μπάντα ο Καραμανλής. Σε αυτή είχαν συμμετάσχει Γεώργιος Ράλλης, Παπαληγούρας, Μαύρος, Μητσοτάκης, Νόβας, Παπασπύρου και λοιποί. Δεν άντεξαν στο χρόνο, τους θυμάμαι απλώς γιατί χρησιμοποιούσαν και αυτοί και τα γραφεία του Σοσιαλιστικού Συνδέσμου, Μαυρομιχάλη 7 και είχαν σχέση μαζί μας. Ο Σοσιαλιστικός Σύνδεσμος διατηρείται ως ένα κέλυφος τον οποίον όλοι όσοι ισχυρίζονται ότι είναι σοσιαλιστές έχουν σαν κοινή στέγη, όσοι θέλουν. Αλλά βεβαίως καλύπτεται πολιτικά γιατί άλλοι ανήκουν στη Δημοκρατική Ένωση του Τσιριμώκου, κάποιοι στους Φιλελευθέρους, κάποιοι στο ΔΗΚΕΛ του Αλλαμανή και κάποιοι όπως ο υποφαινόμενος δραστηριοποιούνται για τη δημιουργία δημοκρατικού σοσιαλιστικού κόμματος. Τα μέλη της Σοσιαλιστικής Ένωσης πρωτοστατούν στην Ένωση των Δικαιωμάτων, στη Δημοκρατική Κίνηση Δικηγόρων η οποία παίζει έναν κύριο ρόλο στην αποκάλυψη της βίας και της νοθείας των εκλογών του 61. Και βέβαια στη διάδοση των αρχών του δημοκρατικού σοσιαλισμού όπως είχαν επικαιροποιηθεί από τη διακήρυξη του Όσλο. Η πρώτη διακήρυξη της Σοσιαλιστικής Διεθνούς, της καινούριας της μεταπολεμικής είναι του 48 της Φρανκφούρτης. Η δεύτερη είναι το 62 στο Όσλο. Κατά το διάστημα αυτό εγώ προσωπικά, πότε μόνος πότε με κάποιον από την Αγνή Δροσοπούλου, τον Αντώνη Δροσόπουλο ή το Στρατή Σωμερίτη λαμβάναμε μέρος στα συνέδρια της Σοσιαλιστικής Διεθνούς ως παρατηρητές και ως μέλη του Συνδέσμου, στα συνέδρια όπως της Βιέννης 57, Αμβούργο 59, Ρώμης 61, το 63 στο Άμστερνταμ. Το 1961 ο Τσιριμώκος αποφάσισε μετά από μεγάλο προβληματισμό και αμφιταλάντευση και συνεργάστηκε στην ίδρυση της Ένωσης Κέντρου υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου. Εγώ θυμάμαι ότι με είχε ξενυχτήσει τουλάχιστον τρεις-τέσσερις φορές προσπαθώντας να με πείσει ότι πρέπει να πάω και εγώ μαζί στη Δημοκρατική Ένωση και μετά στην ΕΔΑ. Τελικά εκείνος επήγε στην Ένωση Κέντρου.
Κάποια στιγμή το 1960 ενώ έχει τελειώσει η συνθήκη της Ζυρίχης και του Λονδίνου, ο Βενιζέλος διαλύει το Κόμμα των Φιλελευθέρων και φτιάχνει μία ομάδα υπό το Γεώργιο Γρίβα και τον ανακηρύσσει κατά κάποιο τρόπο αρχηγό. Αυτό δεν άντεξε, άντεξε κάπου 6-7 μήνες, αλλά υπήρξε και αυτό. Στην προσπάθεια του να υπάρξει κάτι που να γίνει κάποτε σοσιαλιστικό κόμμα πρωτοστατεί ο υποφαινόμενος, ο Στρατής ο Σωμερίτης, ο Αντώνης Δροσόπουλος, ο Δ. Μπενετάτος και άλλοι. Εκδίδεται η ‘Φωνή’, εκφράζει τις θέσεις της Ένωσης Ελλήνων Σοσιαλιστών, δηλαδή του μικρού σχήματος που έγινε για να ξεχωρίσει από τα άλλα σχήματα ή ομάδες του χώρου και προκάλεσε κάποια δυσαρέσκεια της Αγνής Δροσοπούλου που ονειρευόταν να παίξει το ρόλο αυτό ο Σύνδεσμος.
Νοικιάζονται τα γραφεία στη Γεωργίου Γενναδίου 5, πίσω από την εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής, όπου στα γραφεία αυτά συστεγάζεται η Ελληνική Ένωση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη και αργότερα ο ΠΑΗΔΗΣ. Αυτή η συστέγαση έχει σημασία και ρόλο σε σχέση με την πολιτική δραστηριότητα και των τριών αυτών κομματιών. Είναι το ΣΚΗΠΕ, (Σοσιαλιστικό Κίνημα για τις Ηνωμένες Πολιτείες), η Ευρωπαϊκή προέκταση των σοσιαλιστικών μας ιδεών, Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη τα οποία δεν τα κυριαρχούμε εμείς αλλά δεν τα κυριαρχεί και κανένας άλλος, στα οποία και αργότερα μετά το πραξικόπημα του 65 τους αποστάτες, ο ΠΑΗΔΗΣ. Η Ένωση Ελλήνων Σοσιαλιστών ύστερα από διάφορες συνεννοήσεις και ζυμώσεις μετατρέπεται με τη συμμετοχή και άλλων σοσιαλιστικών δυνάμεων και παραγόντων σε Σοσιαλιστική Ένωση.
Στις εκλογές του 61 εμείς καταπολεμούμε τη δεξιά, είμαστε αντίπαλοι με την ΕΔΑ κατά κάποιον τρόπο και ασκούμε κριτική στην Ένωση Κέντρου. Στις εκλογές του 61 τις οποίες θεωρώ ορόσημο, 29 Σεπτεμβρίου, ονομάστηκαν βίας και νοθείας και ήταν πράγματι. Λέγεται ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν ενοχλήθηκε όταν πληροφορήθηκε ότι οι εκλογές που ετοιμάζονται θα είναι τέτοιες, όπως και έγιναν, γιατί πίστευε ότι θα καταπιαστεί άγρια η αριστερά αλλά ας ψηφίσουν αυτοί Κέντρο γιατί βέβαια δεν θα ψηφίσουν δεξιά. Όμως η καταπίεση ήταν τέτοιας μορφής που δεν έγινε την ημέρα των εκλογών ή έστω την παραμονή τους. Έγινε ως εξής: Στα χωριά και στις επαρχίες εκαλούντο καμιά δεκαριά μέρες πριν τις εκλογές, στη χωροφυλακή, σε άλλους αρμόδιους οι γνωστοί αριστεροί και τους γινόταν το εξής μάθημα. Αν στο χωριό βρεθούν 10 ψηφοδέλτια ή 8 ή 7 της ΕΔΑ, κανείς δεν θα πάρει ποτέ από δω και πέρα ούτε διαβατήριο, ούτε στον κατάλογο που θα πάει για εργάτης, ούτε στη Γερμανία, ή δάνειο αγροτικό, και θα την πληρώσετε όλοι. Την ημέρα των εκλογών τα περιστατικά βίας είναι πάρα πολύ λίγα. Η βία είχε γίνει πριν, είχε συντελεστεί, είχαν γίνει οι κλήσεις στα αρμόδια τμήματα και τα αρμόδια όργανα και μάθαν το μάθημα. Βέβαια, οι άνθρωποι αντί να ψηφίσουν κέντρο όπως κάποια στιγμή υπέθετε και ο Γεώργιος Παπανδρέου, ψήφισαν Καραμανλή να κάνουν και κάνα προσωπικό, κάτι.
Αρχίζει λοιπόν η κυβέρνηση του 61, καταγγέλλεται ως βία και νοθεία, παίζεται ένα παιχνίδι ανάμεσα στο Βενιζέλο, τον Παπανδρέου και το Παλάτι, γίνεται μια μεγάλη συγκέντρωση διαμαρτυρίας η οποία απαγορεύτηκε και πολιορκείται το κέντρο από τους διαδηλωτές και φτάνουμε στο 63 όπου η Σοσιαλιστική Ένωση έχει αυτοτελή κάθοδο στις εκλογές. Πριν από τις εκλογές του 63 υπάρχει η υπόθεση της δολοφονίας του Λαμπράκη. Προσωπική μου αντίληψη είναι ότι τον Λαμπράκη δεν θέλανε να τον σκοτώσουν, ήθελα να τον τσαλακώσουν, να του δώσουν να καταλάβει ότι όποιος ανεβαίνει από τον Όλυμπο κι απάνω δε μένει όρθιος και αλώβητος.
Αρχίζει η ιστορία του ταξιδιού του βασιλιά στο Λονδίνο, ο Καραμανλής δε συμφωνεί, τρώγεται ο Καραμανλής και αρχίζει και μια ένταση και φτάνουμε στις εκλογές. Στις εκλογές του Νοεμβρίου του 63 η Σοσιαλιστική Ένωση συνεργάζεται με τον Ηλία Μπρεδήμα και το Σοσιαλιστικό Κόμμα του Νικολάου Πουλιόπουλου. Στις εκλογές αυτές ήρθε πρώτο κόμμα όχι όμως με πλειοψηφία στη Βουλή η Ένωση Κέντρου με τον Γιώργο Παπανδρέου.
Οι πρώτες εκλογές γίνονται Νοέμβρη του 63, οι δεύτερες 16 Φεβρουαρίου του 64 η Ένωση Κέντρου πήρε 53%, η ΕΔΑ 14% και κάπου 33% η ΕΡΕ με την οποία συνεργάστηκε και ο Μαρκεζίνης που το 61 ήταν με την Ένωση Κέντρου, δηλαδή πήγε με αυτόν που θα έχανε τις εκλογές. Μια παρατήρηση για τον Μαρκεζίνη: ο άνθρωπος κάθε φορά ξεκινάει ένα σχήμα και ένα σχέδιο και όταν το όριο επιτυχίας τραβάει μια κλωτσιά και φεύγει. Ξεκινάει με τον Παπάγο, φτιάχνει την κυβέρνηση του Παπάγου, πρωτοστατεί, καταφέρνει με τα κουτσομπολιά τα οποία λέγανε στο εξωτερικό να τον διώξουνε. Το 1958 ένα τμήμα του κόσμου που ψήφισε ΕΔΑ οφείλεται και στο γεγονός ότι μέχρι τις παραμονές των εκλογών ο Μαρκεζίνης συζητάει να φτιάξει μέτωπο με την ΕΔΑ. Ξαφνικά το εγκαταλείπει, κάνει παρέα με την ΠΑΔΕ. ΤΟ 1961 είναι με τον Παπανδρέου με τον ανένδοτο όλα τα δύο χρόνια, το 63 καταλήγει με την ΕΡΕ.
Θα ήθελα να τονίσω ότι προ των εκλογών του Φεβρουαρίου 64 ο Μακάριος καταγγέλλει τις Συμφωνίες της Ζυρίχης. Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Στις εκλογές του 64 η ΕΔΑ δεν κατεβαίνει σε όλη τη χώρα. Έγινε πολύς καβγάς εάν αυτό το έκαναν για να διευκολύνουν την Ένωση Κέντρου ή το κάνανε γιατί οι οπαδοί τους δεν θα τους ψηφίζανε ούτε εκεί που κατεβήκανε μόνοι τους. Ο Καραμανλής μετά την ήττα τον Νοέμβριο του 63 αυτοεξορίζεται στη Γαλλία, έρχεται ο θάνατος του Παύλου, 6/3/64, και η ανάληψη των βασιλικών καθηκόντων από τον Κωνσταντίνο. Το παλάτι οι σχέσεις τον πρώτο μήνα τον Μάρτη ή τον Απρίλη είναι ειδυλλιακές ανάμεσα στον Καραμανλή, τον Παπανδρέου και τον Κωνσταντίνο. Το ταξίδι του Ντε Γκωλ στην Ελλάδα απετέλεσε αποφασιστική καμπή κατά την κρίση μου για τη σχέση του Καραμανλή με το παλάτι αλλά και με τους Αμερικάνους, οι οποίοι είδαν ότι έχουν να κάνουν με ένα πολύ δύσκολο άνθρωπο και επειδή τους έφτανε ο μπελάς του Ντε Γκωλ στην Ευρώπη δεν ήταν σαν τα σημερινά η κατάσταση του 62-63 και δεν ήθελαν άλλον ένα Ντε Γκωλ. Με την επίσκεψη του Γάλλου προέδρου τεντώνονται περισσότερο οι σχέσεις μεταξύ Καραμανλή-ανακτόρων και ορισμένων αμαρικανικών κύκλων. Εκείνη την εποχή, ανάκτορα δεν ήταν ο μακαρίτης ο Παύλος, εκείνη την εποχή ανάκτορα είναι ήταν η Φρειδερίκη και διάφοροι άλλοι.
Επανερχόμαστε στο 64, έχουμε επιδείνωση του Κυπριακού και των ελληνο-τουρκικών σχέσεων εξαιτίας της κατάστασης στην Κύπρο το καλοκαίρι του 64. Γίνονται διάφορες συγκρούσεις για τις οποίες δεν είναι αμέτοχοι και οι οπαδοί του Γρίβα ή του Γιωρκάτζη, του μακαρίτη της χήρας που έχει παντρευτεί ο σημερινός πρόεδρος της Δημοκρατίας, ο Παπαδόπουλος. Το καλοκαίρι του 64 αποτρέπεται ελληνο-τουρκική σύρραξη με παρέμβαση του προέδρου Τζόνσον και παρεμβολή του αμερικανικού στόλου ανάμεσα στα κυπριακά και τουρκικά παράλια. Είπανε, αυτό δεν ξαναγίνεται, δεν θα το ξανακάνουμε. Τον Ιούνιο γίνεται η επίσκεψη του Γεωργίου Παπανδρέου στην Ουάσιγκτον και η άρνησή του για συνάντηση με τον Ινονού. Ακόμα έχουμε τότε την κρυφή αποστολή της ελληνικής μεραρχίας, και παράνομη αν θέλετε, στην Κύπρο. Ένα τμήμα από τα πρωτοπαλίκαρα του Γρίβα δημιουργεί τον ΑΣΠΙΔΑ, Μπουλούκος και οι υπόλοιποι. Ο Γρίβας τους καταγγέλλει στον Κωνσταντίνο και αρχίζουμε τη σύγκρουση του 65. Ανέφερα τα Κυπριακά γιατί η ιστορία ΑΣΠΙΔΑ έχει σχέση με Γρίβα. Ο Γρίβας τους κατήγγειλε γιατί τους ήξερε, ήταν δικοί του άνθρωποι και αποπειράθηκαν να βρουν άλλα πολιτικά πρόσωπα για να παίξουν ρόλο.
Αναφορικά με τα γεγονότα που οδήγησαν στη δημιουργία προβλημάτων στην Ένωση Κέντρου και κατέληξαν στην 15η Ιουλίου του 65, πρέπει να πούμε ότι εντός του κυβερνητικού στρατοπέδου το πρώτο πρόβλημα δημιουργήθηκε με την ορκωμοσία της κυβέρνησης, 16 Φεβρουαρίου του 64, διότι τη νύχτα των εκλογών δε συνεκλήθη το πολιτικό συμβούλιο που είχαν συμφωνήσει το 61 πριν κάνουν την Ένωση Κέντρου. Ο Γεώργιος Παπανδρέου μαζί με τον Αντρέα, όπως διηγήθηκαν εκ των υστέρων πρωταγωνιστές, έφτιαξαν το υπουργικό συμβούλιο και ανήγγειλαν στους διαφόρους υπουργούς, ποτέ δεν έχω ακούσει άνθρωπο να βρίζει με τέτοιο τρόπο όσο τον Ηλία Τσιριμώκο τον Γεώργιο Παπανδρέου που του παρήγγειλε τι θα τον κάνει, τι υπουργό να τον κάνει. Αποτέλεσμα της δυσφορίας υπήρξε το φιάσκο της εκλογής προέδρου της Βουλής όταν ο Γεώργιος Παπανδρέου έφτασε να πει ότι γίναμε χλεύη των ηττημένων. Στο προεδρείο της Βουλής δεν ψηφίστηκε ο πρώτος υποψήφιος τους, τον Αθανασιάδη-Νόβα που ήθελε, λείπανε οι ψήφοι με πρωταγωνιστές τον Τσιριμώκο ή τον Παπαπολίτη, από τότε άρχισε να υπάρχει ένα θέμα στην Ένωση Κέντρου. Εμφανίστηκε η υπόθεση Ασπίδα η οποία είχε τρομοκρατήσει τον Κωνσταντίνο, και γι’ αυτό φρόντισαν να μεγεθύνουν και να εξογκώνουν τα γεγονότα οι μέχρι και την 21 Απριλίου εμφανισθέντες συνωμότες που είχαν θέσεις-κλειδιά στο τμήμα πληροφοριών του ΓΕΣ και γενικά στο στρατό. Έχουμε τη σύγκρουση του Κωνσταντίνου με τον Γεώργιο Παπανδρέου που καταλήγει στην αποδοχή της παραιτήσεώς του. Τότε έχουμε τη λαϊκή αγανάκτηση εναντίον.
Η δημοκρατική αγανάκτηση στρεφόταν κατά του Κωνσταντίνου κυρίως, δίνω μια εξήγηση, γιατί προσπάθησε να δημιουργήσει άλλη ηγεσία στη δημοκρατική παράταξη, στην Ένωση Κέντρου. Κάτι ανάλογο το οποίο είχε κάνει και είχε πετύχει ο πατέρας του μετά το θάνατο του Παπάγου ενώ είχε συνέλθει η κοινοβουλευτική ομάδα του τότε Συναγερμού και όρισε τον Στεφανόπουλο και κάλεσε ο Παπάγος και είπε: ‘Εγώ και τον κηπουρό μου το Σύνταγμα μου δίνει δικαίωμα’ και κάλεσε τον Καραμανλή.
Την αποστασία εκφράζει τότε κατεξοχήν η εφημερίδα ‘Ελευθερία’ η οποία επιμένει ότι η κυβέρνηση θα συνεχίσει να είναι κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου με άλλον πρωθυπουργό. Μία εξήγηση η οποία μπορεί να σας ερεθίσει όλους, δική μου. Είναι πιθανόν ότι προβλέπεται πρωθυπουργοποίηση Μητσοτάκη, όμως η πρωθυπουργοποίηση Νόβα μείωσε τις πιθανότητες το σχέδιο αυτό να παρασύρει ένα κομμάτι βουλευτών της Ένωσης Κέντρου μεγάλο, πάνω από 80 και ήταν διαθέσιμοι να στηρίξουν την κυβέρνηση ενός νέου ανθρώπου με μέλλον, με βενιζελικές ρίζες, δημοκρατικές κλπ. Αυτό δεν μπορούσε να το κάνει ο Νόβας, ένας γέρων άνθρωπος ο οποίος ήταν στη δύση του βίου του, που να φτιάξει καινούργια παράταξη; Ο δημοκρατικός λαός εξεγείρεται, διαισθάνθηκε ότι ο θρόνος ήθελε να ορίζει όχι μόνο τον πρωθυπουργό αλλά επεδίωκε να ορίζει και τον αρχηγό της δημοκρατικής παράταξης. Η λαϊκή αντίδραση ήταν κολοσσιαία, η κυβέρνηση Νόβα δεν πήρε την πλειοψηφία, δηλαδή δεν πήρε ψήφο εμπιστοσύνης στη Βουλή, όπως και η κυβέρνηση Τσιριμώκου που ακολούθησε. Η πρωθυπουργοποίηση Τσιριμώκου έφερε βέβαια αναστάτωση μέσα στο Σοσιαλιστικό Σύνδεσμο αλλά και στην Ένωση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, αλλά διεγράφη και από τα δύο. Ευχαριστιέμαι ακόμα που το κάναμε αυτό. Δεν ήταν και τόσο καταστατικές οι δύο διαγραφές, δεν βλέπω που βρήκαμε το δικαίωμα να τους διαγράψουμε, το βρήκαμε, το κάναμε, ένα σωρό καλοί νομικοί. Από την Ένωση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη διεγράφησαν όλα τα μέλη της που έγιναν υπουργοί όπως ο Τσιριμώκος, όπως ο Στεφανόπουλος.
Οι σοσιαλιστές πρωταγωνιστούν στην κινητοποίηση με την Ένωση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη και με τον ΠΑΗΔΗΣ. Τι είναι ο ΠΑΗΔΗΣ; Πανελλήνιος Αγώνας ….(ΝΑ ΠΡΟΣΤΕΘΕΙ) Δημοκρατίας και του Συντάγματος. Ο Ανδρέας Παπανδρέου εμφανίζεται τότε στην αριστερά της Ένωσης Κέντρου και διαφωνεί αλλά δεν εκδηλώνει τη διαφωνία του με την ψήφο του, όπως η συμφωνία Γεωργίου Παπανδρέου-Κανελλοπούλου κατέληξε στο σχηματισμό της κυβέρνησης Παρασκευόπουλου. Οι δύο γέροντες αρχηγοί πήραν είδηση ότι δεν πάνε τα πράγματα κάπως καλά. Κάνανε μια συμφωνία, δεν την έδωσαν στη δημοσιότητα γιατί φοβόταν ο Γεώργιος Παπανδρέου ότι θα τιναχτούν όλα στον αέρα. Το αδιέξοδο το γνώριζε ο Γεώργιος Παπανδρέου ο οποίος σε σχετική συνάντηση με εκπροσώπους της ΣΔΕ ανάμεσα στους οποίους ο Σωμερίτης, εγώ, ο Αντώνιος Δροσόπουλος, θυμάμαι ότι στα επειδή τα λέμε καλά, στο δια ταύτα δεν τα λέμε. Το δια ταύτα έμενε ανίσχυρο σε σχέση με τα επειδή. Δηλαδή ζητάμε εκλογές διότι όλα αυτά τα έχει κάνει ο βασιλιάς, καταπάτησε το Σύνταγμα κλπ.
Ο Παπανδρέου συνέχισε τον αγώνα για τη δημοκρατία με την εσωτερική δικαιολογία ότι τον αγώνα αυτόν δεν μπορεί να τον αφήσει διότι θα τον πάρουν στα χέρια του οι κομμουνιστές. Μας το είπε και αυτό εκείνη τη μέρα, έτσι θυμάμαι. Είχε και ο ίδιος τις στενόχωρες στιγμές με τον υιό του εξαιτίας της πολιτικής που ακολουθούσε. Σε εκείνη τη φάση η Σοσιαλιστική Δημοκρατική Ένωση συμμετέχει με όλες της τις δυνάμεις και ως ΣΔΕ, και ως Ένωση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, και ως ΠΑΗΔΗΣ ενσωμάτωσε στην ουσία όλους τους δημοκρατικούς συλλόγους δικηγόρων και άλλους. Μας βοηθάει και η συστέγαση και ο ΠΑΗΔΗΣ συστεγάστηκε στα γραφεία μας. Κάποια στιγμή, επειδή η συμφωνία Γεωργίου Παπανδρέου-Κανελλοπούλου ήταν γνωστή αλλά δεν είχε ανακοινωθεί επισήμως, η ΕΡΕ αποφασίζει μαζί με τον αρχηγό της ότι το αδιέξοδο θα λυθεί με εκλογές που θα έκανε κυβέρνηση δική της υπό τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο. Βεβαίως και οι αποστάτες έκαναν ότι μπορούσαν με τις δυνάμεις που διέθεταν στον κρατικό μηχανισμό για να καταστήσουν το βίο αβίωτο της κυβέρνησης Παρασκευοπούλου. Και ο Στεφανόπουλος που προηγήθηκε, με ελάχιστες θετικές ψήφους είχε μείνει, ήταν δε έρμαιο αυτές οι δύο κυβερνήσεις του Στεφανόπουλου και του Παρασκευόπουλου λιγότερο της βουλιμίας των βουλευτών, όχι πρώτης τάξεως αλλά διαφόρων τύπων οι οποίοι κοίταζαν ή τα προσωπικά τους συμφέροντα, ή τα συμφέροντα της εκλογικής τους πελατείας ή οποιοδήποτε άλλο.
Σε εκείνη την εποχή η πολιτική της ΕΔΑ δεν είναι καθορισμένη, είναι μια στιγμή υπέρ μιας δημοκρατικής διεξόδου και να βρούμε μία λύση διότι η σύγκρουση δε θα βγει σε καλό, κάποιοι άλλοι που κάναν τα γνωστά. Φαίνεται ότι υπήρχε μία σύγκρουση ανάμεσα σε παράγοντες της ΕΔΑ που αργότερα είδαν το φως τους στο ΚΚΕ Εσωτερικού ή και σε κακή, καλή επικοινωνία των δύο πλευρών, της Μόσχας κλπ.
Η Σοσιαλιστική Ένωση η οποία το 63 λαμβάνει μέρος και πήραμε και εμείς τους χίλιους ψήφους μας ως μέτρο της εμπιστοσύνης που μας έδειξε ο ελληνικός λαός, στις δεύτερες εκλογές υποστηρίζει την Ένωση Κέντρου κριτικά πάντα. Και εντωμεταξύ μετά τις δεύτερες εκλογές η Σοσιαλιστική Ένωση, ο Σοσιαλιστικός Σύνδεσμος που συνεχίζει να υπάρχει και η Σοσιαλιστική Λέσχη, μία άλλη σοσιαλιστική ομάδα η οποία εξέδιδε και το περιοδικό ‘Διεθνής Ζωή’ με το οποίο δε συμφωνούσαμε, ενοποιούνται και κάνουν τη Σοσιαλιστική Δημοκρατική Ένωση το 64. Το 64 βγήκανε άλλα έξι τεύχη της Σοσιαλιστικής Φωνής, τα πρώτα που είχανε βγει ήταν πενήντα, περίπου δεκαπενθήμερα. Αυτό θεωρήθηκε καλό για το μέλλον του δημοκρατικού σοσιαλισμού στην Ελλάδα.
Τα γεγονότα της Αποστασίας αναστάτωσαν το σύμπαν, πήραν άλλη μορφή και εμφανίζεται από τότε, τουλάχιστον όχι δημοσία, ως μία καινούρια αριστερά που δημιουργείται στην Ελλάδα ο Αντρέας Παπανδρέου και το κόμμα του. Για όλα αυτά φίλοι και σύντροφοι θα τα ξαναπούμε μια άλλη φορά, εφ’ όσον και ο ‘Πουλαντζάς’ έχει τη διάθεση να μας ακούσει.
Ινστιτούτο ΝΙΚΟΣ ΠΟΥΛΑΤΖΑΣ
