Jeremy Rifkin "το αμερικανικό όνειρο έχει καταρρεύσει"

ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ


Rifkin Jeremy Πρόεδρος του Ιδρύματος Οικονομικών Τάσεων (Foundation on Economic Trends)

Ο πατέρας μου, ο Melton Rifkin, γεννήθηκε το 1908 στο Ντένβερ του Κολοράντο, 15 χρόνια αφότου η Αμερική είχε κλείσει επισήμως τα σύνορά της. Η μητέρα μου, η Vivet, γεννήθηκε το 1911 στο Ελ Πάσο του Τέξας, στα σύνορα με το Μεξικό, δηλαδή μια μεθοριακή περιοχή. Είναι 94 χρονών και είναι μια χαρά στην υγεία της.

Τα αδέρφια μου κι εγώ γεννηθήκαμε στο Κολοράντο. Τον τελευταίο χρόνο του πολέμου πήγαμε στο Σικάγο σε μια εργατική συνοικία στη νοτιοδυτική πλευρά της πόλης, όπου ζούσαν εργάτες, άντρες και γυναίκες που δούλευαν στα μεγάλα αμερικανικά εργοστάσια. Εγώ μεγάλωσα μέσα στην καρδιά της Αμερικής και μεγάλωσα με το αμερικανικό όνειρο. Ένα πολύ απλό όνειρο.


Η Αμερική είναι μια σκληρή χώρα, είναι όμως και η χώρα των ευκαιριών. Αν μορφωθεί κανείς καλά, αν δουλέψει σκληρά, μπορεί να πετύχει στη ζωή του. Στην Αμερική, όλες οι ελληνικές οικογένειες, όλες οι οικογένειες που έφτασαν στην Αμερική απ’ όλη την Ευρώπη, τα κατάφεραν, πέτυχαν, έκαναν θυσίες για τα παιδιά τους και έδωσαν στα παιδιά τους μια καλύτερη ζωή. Το αμερικανικό όνειρο είναι υπαρκτό. Ήταν το πρότυπο για όλο τον κόσμο. Ήταν η κοινωνική «κόλλα» που μας συγκρατούσε όλους μαζί.


Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι μέχρι και το 1960 η χώρα μου, οι ΗΠΑ, ήταν η χώρα με τη μεγαλύτερη ισότητα στον κόσμο. Σήμερα, πρέπει να σας αναφέρω με λύπη μου, ότι το αμερικανικό όνειρο, που τόσο καλά γνωρίζετε, έχει καταρρεύσει, έχει διαλυθεί, έχει αποδομηθεί. Σήμερα οι ΗΠΑ είναι η 24η χώρα του βιομηχανικού κόσμου στη διαφορά των εισοδημάτων, δηλαδή στη διαφορά που χωρίζει τους εκατομμυριούχους της κορυφής από τα εκατομμύρια των φτωχών. Μόνο το Μεξικό και η Ρωσία έχουν χειρότερες επιδόσεις στη διαφορά εισοδήματος, σύμφωνα με τους δείκτες του ΟΟΣΑ.


Αυτό είναι ντροπή, και έχει γίνει σε διάστημα λιγότερο των 30 ετών. Όπως δημοσιεύθηκε στα τελευταία στοιχεία της αμερικανικής Υπηρεσίας Απογραφών, για πρώτη φορά οι μετανάστες στη χώρα δε βγαίνουν από τη φτώχια. Τι απέγινε η χώρα των ευκαιριών;


Μόλις το 51% των Αμερικανών πιστεύουν πλέον στο αμερικανικό όνειρο, ενώ το 1/3 των Αμερικανών λένε ότι δεν πιστεύουν πια καθόλου σε αυτό. Αυτό είναι σκληρό, είναι δύσκολο. Γιατί αυτό μας ενώνει. Δεν είναι το Σύνταγμα η Ουάσινγκτον, ούτε καν η Γουόλ Στριτ, το Χρηματιστήριο. Αυτός είναι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ όλων των Αμερικανών. Βλέπουμε ο ένας τον άλλον και λέμε «εσύ κι εγώ καταλαβαινόμαστε. Θα πετύχεις, θα σε συγχαρώ. Θα πετύχω εγώ, θα με συγχαρείς εσύ». Στην Αμερική δεν φθονούμε τον Μπιλ Γκέιτς. Του λέμε «μπράβο, κι εγώ έτσι θέλω να γίνω».


Τώρα, έχουμε πρόβλημα. Έχουμε βγει από την πορεία μας. Η χώρα έχει πολωθεί βαθιά, δεν ξέρουμε πια ποιοι είμαστε. Εν τω μεταξύ εδώ, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, εμφανίστηκε ένα νέο όνειρο, ένα όνειρο που χρειάστηκε τρεις γενιές για να γεννηθεί. Και ήταν κάτω από τις οθόνες των ραντάρ. Είναι ακόμα στα σπάργανα, αδύναμο, προσπαθεί να επιζήσει.


Όμως, αυτό το όνειρο έχει κάτι το πολύ ενδιαφέρον. Είναι το ακριβώς αντίθετο του αμερικανικού ονείρου. Ίσως όμως να είναι πιο κατάλληλο για τον παγκοσμιοποιημένο κόσμο που θα κληρονομήσουν τα παιδιά σας στον 21ο αιώνα.


Έχω πολλούς φίλους στην Ευρώπη και πρέπει να πω το εξής: Οι φίλοι μου στην Ευρώπη μιλάνε πάντοτε για την Αμερική, σκέφτονται την Αμερική, ανησυχούν για την Αμερική, διερωτώνται για την Αμερική. Πάντα λένε «Αμερική, Αμερική, Αμερική». Θα σας πω ένα μυστικό όμως: Εμείς δεν σας σκεφτόμαστε καθόλου. Καταλαβαίνετε τι εννοώ; Δεν υπάρχετε για μας. Δεν θυμάμαι πια πότε ήταν η τελευταία φορά που κάθισα εγώ με έναν Αμερικανό να διερωτηθώ «τι γνώμη έχουν οι Έλληνες γι αυτό;»


Οπωσδήποτε, αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Σας σκεφτόμαστε όταν πάμε διακοπές. Αλλά και αυτό είναι πολύ σοβαρό, γιατί στην Αμερική έχουμε διακοπές μόνο 10 μέρες και πρέπει να τις περάσουμε καλά. Όταν σας σκεφτόμαστε, είναι σημαντικό για μας, γιατί θέλουμε αυτές οι λίγες μέρες των διακοπών μας να μας φέρουν σε επαφή με το πνεύμα και την ψυχή μας. Θέλουμε να τροφοδοτήσουμε τον ανθρωπισμό σας. Θέλουμε να νιώσουμε τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Γι αυτό επιστρέφουμε εδώ. Πιστεύουμε ότι έχετε κάτι που δεν ξέρουμε ακριβώς τι είναι, αλλά εσείς το έχετε, ενώ εμείς δεν το έχουμε. Ερχόμαστε εδώ για να το ζήσουμε, να το νιώσουμε. Ενδιαφέρον.


Ίσως να υπάρχει κάποια δόση αλήθειας σ’ αυτό. Αλλά κοιμόμαστε, γιατί κάτω απ’ αυτό το παλιό δέρμα υπάρχει ένα νέο, που δεν το έχουμε δει ακόμα. 455 εκατομμύρια άνθρωποι σε 25 κράτη-μέλη, από τη θάλασσα της Ιρλανδίας μέχρι το κατώφλι της Ρωσίας, σε λιγότερο από τρεις γενιές, πλησιάσατε ο ένας τον άλλον για να φτιάξετε τον πρώτο υπερεθνικό πολιτικό χώρο στην ιστορία.Σαφώς πρόκειται για ένα νέο πείραμα.


Όλοι αισθάνονται μπερδεμένοι. Κανείς δεν ξέρει ακριβώς τι είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεν το ξέρουν ούτε οι αρχηγοί κρατών, ούτε οι Επίτροποι των Βρυξελλών, ούτε η κοινή γνώμη. Κανείς δεν ξέρει τι ακριβώς είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση. Αλλά δεν πειράζει, σας συγχωρούμε. Ο λόγος που είμαστε όλοι τόσο μπερδεμένοι, είναι ότι δεν υπάρχει προηγούμενο στην περίπτωση αυτή. Αυτή η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι το πιο περίεργο πολιτικό πείραμα που έκαναν ποτέ οι άνθρωποι.


Όλα τα άλλα κράτη στην ιστορία, οι μεγάλες αυτοκρατορίες, τα μεγάλα βασίλεια, η ισχυρή πόλη-κράτος της Αθήνας, όλοι γεννήθηκαν μέσα στη βία, στον καταναγκασμό, στην αρπαγή κρατών, εδαφών, σκλάβων, στην εκμετάλλευση πόρων, σε επαναστάσεις. Ακόμα και η μεγάλη αμερικανική δημοκρατία. Αφού πρώτα οδηγήσαμε στη γενοκτονία τους Ινδιάνους, μετά τους πήραμε τη γη τους.. Στη συνέχεια, κάναμε σκλάβους τους Αφρικανούς για την οικονομίας μας.


Αυτό που εσείς ονομάζετε Ευρωπαϊκή Ένωση είναι κάτι ακατανόητο, αλλόκοτο. Το 1945 οι γονείς και οι παππούδες σας κοίταζαν τα ερείπια της Ευρώπης που ήταν ολόκληρη κατεστραμμένη, μια ήπειρος γκρεμισμένη. Και είπαν οι γονείς και οι παππούδες σας: «Τελείωσε, αυτό ήταν. Μπουχτίσαμε πια. Τώρα θα αφήσουμε τα όπλα για πάντα».


Και αυτό βεβαίως για την Ευρώπη είναι μια πολύ σοβαρή απόφαση. Γιατί, δεν είμαι καθόλου αφελής ως προς την Ευρώπη. Λόγω της οικογενειακής μου ιστορίας γνωρίζω την ήπειρο και ξέρω τι είναι ικανή να κάνει. Όταν πατάω το πόδι μου στο ευρωπαϊκό έδαφος πάντοτε θυμάμαι ότι εδώ έχει χυθεί περισσότερο αίμα από οπουδήποτε αλλού στον κόσμο. Είστε οι πολεμιστές του ανθρώπινου είδους. 2.000 χρόνια μίσος, σκοτωμοί, υποτέλεια, εχθρότητα, συγκρούσεις, δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, το Ολοκαύτωμα. Οι παππούδες σας είπαν: «Τελειώσαμε, αυτό ήταν. Πρέπει να αφήσουμε τα όπλα και να βρούμε έναν άλλο τρόπο να κυβερνάμε. Δεν ξέρουμε ποιος τρόπος θα είναι αυτός, Θα είναι μια διαδικασία εν εξελίξει». Τόσο απροσανατόλιστοι ήταν οι γονείς σας. Δεν είχαν καν πυξίδα. Αυτό που έκαναν, λοιπόν, ήταν να ξεσκονίσουν ένα παλιό εγχειρίδιο του Ιμμανουέλ Καντ που ονομαζόταν «Αιώνια ειρήνη», προσπαθώντας να δουν τι θα κάνουν.


Όποιος βρεθεί για λίγο στις Βρυξέλλες, μετά από μια εβδομάδα θέλει να αυτοκτονήσει. Είναι μια τρομακτική εμπειρία, ο πιο δύσκολος τόπος που υπάρχει. Έχω δίκιο; Δεν ξέρεις ποιος είναι υπεύθυνος για τι, ποιος έχει τον έλεγχο των πραγμάτων. Επιχειρηματίες, πολιτικοί, ποιος;. Μετά από μία εβδομάδα στις Βρυξέλλες αισθάνεσαι σαν τον πίνακα του Μονάχου, την «Κραυγή».


Ο Χένρυ Κίσινγκερ είχε πει κάποτε: «Εάν τηλεφωνήσω στην Ευρώπη, ποιος θα απαντήσει;» Η απάντηση κ. Κίσινγκερ είναι: «Ο καθένας συγχρόνως, αλλά με διαφορετική ατζέντα». Έχω δίκιο;


Υπάρχει, όμως, κάτι που δεν καταλαβαίνουμε.. Κι αυτό είναι στην Ευρώπη υπάρχει μια διαμάχη. Από τη μια πλευρά έχεις τους οπαδούς της διακυβερνητικής συνεργασίας, όπως τους Βρετανούς. Εκείνοι πάντα ήθελαν μια ζώνη ελεύθερων συναλλαγών για να αναπτύξουν τη δική τους κυριαρχία. Από την άλλη, έχεις τους διανοούμενους όπως τον Σουμάν, τον Αντενάουερ, τον Μοννέ που ήθελαν ένα ομοσπονδιακό κράτος.


Και ενώ μεταξύ τους διαφωνούσαν και εξακολουθούν να διαφωνούν, έχασαν και οι δύο. Όσο ήταν απασχολημένοι με άλλα πράγματα, αναδύθηκε ένα νέο είδος πολιτικής. Πράγματι, η εθνική κυριαρχία περιορίστηκε στην Ευρώπη. Οι Βρετανοί έχασαν. Αλλά από την άλλη πλευρά δεν δημιουργήθηκε ένα υπερ-κράτος στις Βρυξέλλες. Εκείνο που δημιουργήθηκε, πέραν πάσης προσδοκίας, είναι μια νέα μορφή πολιτικής διακυβέρνησης, η οποία ονομάζεται «δικτυακή πολιτική».


Διδάσκω στο Πανεπιστήμιο Wharton, στο αρχαιότερο Τμήμα επιχειρησιακών σπουδών. Διδάσκω σε ένα προχωρημένο πρόγραμμα διοίκησης επιχειρήσεων. Φοιτητές μου είναι κορυφαίοι επιχειρηματίες. Αυτό που προσπαθούμε να τους διδάξουμε είναι ότι η νέα οικονομία μεταφέρεται από τις αγορές στα Δίκτυα. Στις αγορές ισχύει ο ανταγωνισμός, η αρπακτικότητα, είναι ένα παιχνίδι με νικητές και χαμένους. Αλλά σε ένα δίκτυο τα πράγματα είναι διαφορετικά, το παιχνίδι είναι διαφορετικό.


Σε μια αγορά, η κάθε πλευρά υπηρετεί τα συμφέροντά της, όπως δίδαξε ο Άνταμ Σμιθ, πράγμα που με κάποιο τρόπο ευνοεί την ευημερία ολόκληρης της κοινωνίας. Αλλά σε ένα δίκτυο καμιά πλευρά δεν μπορεί να κυριαρχήσει στο παιχνίδι. Στο δίκτυο πρέπει να βελτιστοποιήσεις την εξυπηρέτηση των συμφερόντων ολόκληρης της υπόλοιπης ομάδας, για να υλοποιήσεις τις επιδιώξεις σου. Πρέπει όλοι να κερδίζουν.


Είναι εξαιρετικά δύσκολο για τους επιχειρηματίες να μεταβούν από την φιλοσοφία των αγορών σε αυτή των δικτύων. Αλλά θα το κάνουν μέσα στα επόμενα 25 χρόνια. Δεν έχουν άλλη επιλογή. Θα αναγκαστούν να ρισκάρουν, να μοιραστούν, να δημιουργήσουν γέφυρες.


Οι Βρυξέλλες αντιπροσωπεύουν πολιτικές δικτύου. Καμιά πλευρά δεν μπορεί να κυριαρχήσει στο παιχνίδι. Ούτε οι Γάλλοι ούτε οι Βρετανοί ούτε οι Γερμανοί ούτε τα λόμπι των επιχειρήσεων ούτε οι ΜΚΟ ούτε οι Περιφέρειες. Ο καθένας είναι ένα μέρος του Δικτύου, κανείς δεν καέχει την απόλυτη εξουσία. Συνεπώς ο κάθε κρίκος του δικτύου είναι υποχρεωμένος να ακούει τους υπολοίπους. να λένε οι άλλοι και να βελτιστοποιεί τα συμφέροντα όλων ώστε να περάσει το πρόγραμμά του. Είναι κάτι το απίθανο.


Στο Οβάλ Γραφείο υπάρχει μια πινακίδα που τοποθέτησε εκεί ο Χάρι Τρούμαν. Γράφει: «Η ευθύνη σταματά εδώ» (“The buck stops here”). Στις Βρυξέλλες δεν υπάρχει τέτοια πινακίδα. Γιατί, πράγμα που δεν πρόσεξε ο Χένρι Κίσσιγκερ, στις Βρυξέλλες δεν υπάρχει εξουσία και έλεγχος. Δεν υπάρχει παραδοσιακή πολιτική. Ακόμα και στις δημοκρατίες υπάρχει κεντρική εξουσία. Η πολιτική του δικτύου, όμως, στηρίζεται στη διανομή της εξουσίας, στην αποκέντρωση. Η πολιτική του δικτύου Χρειάζεται πολύ χρόνο για να επιβληθεί, αλλά τελικά η λειτουργεί.


Σε κάθε βήμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης που λέγαμε όλοι «το επόμενο βήμα θα αποτύχει», η Ευρώπη διέψευδε τις προβλέψεις και προχωρούσε στο επόμενο βήμα. Κάθε φορά λειτουργούσε η οριζόντια πολιτική, η πολιτική των Δικτύων, η αποκεντρωμένη εξουσία.


Σήμερα, το 1/3 των νέων Ευρωπαίων μεταξύ 18 και 31 ετών, το 1/3 όλων των νέων στην Ευρώπη, λένε ότι αισθάνονται πρώτα Ευρωπαίοι. Αυτό είναι κάτι το φανταστικό. Φαντάζεστε τους παππούδες σας να λένε «πρώτα αισθάνομαι Ευρωπαίος και μετά οτιδήποτε άλλο»; Αυτό συνέβη μέσα σε λιγότερο από δυο γενιές, ανάμεσα στην μεταπολεμική γενιά των “baby boomers” και την «ηλεκτρονική» γενιά. Είναι απίστευτο.


Γι αυτό όταν ακούμε Ευρωπαίους να λένε πόσα λίγα γίνονται, πόσο δύσκολος είναι ο μηχανισμός, πρέπει να σκεφτόμαστε δυο φορές. Να ατενίζουμε τι καταφέρατε σε λιγότερο από 50 χρόνια. Αυτό είναι εκπληκτικό με οποιαδήποτε πολιτικά κριτήρια στην ιστορία. Έχετε ειρήνη, δεν υπάρχουν σύνορα, μπορείτε να κυκλοφορείτε ελεύθερα στην Ευρώπη χωρίς διαβατήριο, δεν υπάρχουν μίση. Τώρα τα παιδιά έχουν την κουλτούρα όλων. Αυτό είναι καταπληκτικό δώρο που τους προσφέρετε.


Θέλω να ζητήσω συγνώμη για κάτι: Επί 20 χρόνια παρερμήνευσα το ευρωπαϊκό πνεύμα. Πίστευα ότι ελάχιστα πράγματα χωρίζουν τους Αμερικανούς από τους Ευρωπαίους. Ότι έχουμε τον ίδιο τρόπο σκέψης. Ότι έχετε διαφορετική κουλτούρα, διαφορετική ιστορία, αλλά μοιάζουμε, είμαστε μια οικογένεια. Αυτό δεν είναι αλήθεια.


Ο Αμερικανός σκέφτεται εντελώς διαφορετικά από τους ανθρώπους που ζουν εδώ στην Ευρώπη. Ίσως πρέπει να βάλουμε τους Βρετανούς κατά μέρος διότι δεν αποτελούν εξαίρεση. Θα μιλήσουμε γι αυτούς αργότερα. Είναι λίγο παράδοξοι οι Βρετανοί, είναι διαφορετικοί ας πούμε απ’ τους υπόλοιπους Ευρωπαίους.


Όταν ένας Αμερικανός χρησιμοποιεί μια θεμελιώδη έννοια όπως η ελευθερία, που είναι κεντρική στο αμερικάνικο όνειρο, έχει άλλα πράγματα στο νου απ’ ό,τι έχετε εσείς όταν σκέφτεστε τη λέξη «ελευθερία» που είναι ουσιαστικής σημασίας για το δικό σας το όνειρο. Όταν π.χ. ένας Αμερικανός γονιός διδάσκει στο παιδί του την ελευθερία λέει: «Ελευθερία σημαίνει αυτονομία και κινητικότητα». Γι αυτό λατρεύουμε το «αυτοκίνητο». Το λατρεύουμε γιατί υποκαθιστά τον κάου μπόυ στο άλογό του. Γι’ αυτό οι γονείς μας μάς έμαθαν να είμαστε αυτάρκεις, ανεξάρτητοι, σαν «νησιά». Η κυβέρνηση δε φροντίζει για σένα στην Αμερική. Δεν υπάρχει πατερναλισμός, τελεία. Ο πατερναλισμός δεν υφίσταται, το σύστημα είναι εντελώς ανοικτό. Αλλά είσαι μόνος σου. Οι γονείς σού λένε: «Μην εξαρτάσαι από την κυβέρνηση. Δεν θα σε φροντίσει, ούτε και πρέπει να το κάνει. Οι γείτονές σου μπορεί να σου φέρονται καλά, αλλά δεν θα σε φροντίσουν. Μάθε να φροντίζεις τον εαυτό σου. Να αναλαμβάνεις τις ευθύνες σου. Να μην επιβαρύνεις άλλους».


Στην Ευρώπη, όμως, οι γονείς δεν μαθαίνουν το ίδιο πράγμα στα παιδιά τους. Όταν μιλάτε για ελευθερία λέτε στα παιδιά σας: «Η ελευθερία έχει σχέση με την ποιότητα ζωής που έχετε, με την ποιότητα των σχέσεών σας και με την ποιότητα των ευρύτερων κοινωνικών σας σχέσεων». Στο βαθμό που διαθέτουν σχέσεις, επομένως, είναι ελεύθερα να ανθίσουν. Και γι αυτό είναι ελεύθερη να αναπτυχθούν, να ανθίσουν. Είναι μια εντελώς διαφορετική αντίληψη.


Εάν, λοιπόν, ρωτήσεις, έναν Αμερικανό «ποιο είναι όνειρό του», θα σου πει: «ατομικές ευκαιρίες να επιτύχεις». Εάν ρωτήσεις οποιονδήποτε Ευρωπαίο, «ποιο είναι το όνειρό του», θα σου πει: «Καλή ποιότητα ζωής για την οικογένειά μου και την κοινωνία στην οποία ζω».


Συνεπώς το όνειρό σας είναι συλλογικό, διότι η ποιότητα ζωής είναι κάτι μια κοινοτική λειτουργία. Κι εμείς ερχόμαστε στην Ευρώπη, γιατί «μυρίζουμε» την ποιότητα ζωής, το κοινοτικό πνεύμα. Το «μυρίζουμε» και το αναζητούμε.


Για να καταλάβει κανείς λοιπόν τα σημεία αναφοράς των Αμερικανών και των Ευρωπαίων, πρέπει να κάνει μια ιστορική αναδρομή 200 χρόνια πριν. Η ειρωνεία για το αμερικανικό όνειρο είναι ότι η Ευρωπαϊκή ιδέα γνώρισε στην Αμερική μεγαλύτερη επιτυχία από ό,τι στην ίδια την Ευρώπη.


Θυμηθείτε τι συνέβαινε στην Ευρώπη, 200 χρόνια πριν, όταν οι ιδρυτές των ΗΠΑ ήλθαν στην Αμερική πριν από 200 χρόνια: τεράστια αναστάτωση στα τελικά στάδια της Μεταρρύθμιση των Διαμαρτυρομένων. Μεγάλες ιδέες, στα αρχικά στάδια του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Οι ιδρυτές μας πήραν τότε αυτές τις δυο ιδέες της εποχής και τις πάγωσαν μέσα σε μια κυψέλη για 200 χρόνια.


Εμείς είμαστε οι πιο διαμαρτυρόμενοι, οι πιο χριστιανοί, οι πιο καλβινιστές από οποιαδήποτε άλλη χώρα στον κόσμο. Εάν ο Μάρτιν Λούθερ και ο Τζων Κάλβιν ξαναέρχονταν σήμερα στη ζωή, θα αισθάνονταν πολύ πιο άνετα στις κεντρικές Πολιτείες της Αμερική, όπου μεγάλωσα εγώ, παρά στην Ευρώπη. Το ίδιο, όμως, και ο Άνταμ Σμιθ.


Εάν ο Άνταμ Σμιθ ξαναερχόταν σ’ αυτό τον κόσμο, θα αισθανόταν πολύ πιο άνετα στην χωρίς περιορισμούς αγγλοσαξωνική αμερικανική αγορά παρά στο μοντέλο της ευρωπαϊκής κοινωνικής οικονομίας.


Γιατί εμείς πιστέψαμε περισσότερα στον διαφωτισμό και στη μεταρρύθμιση; Πολλοί Ευρωπαίοι φίλοι μου λένε: «Δεν σας καταλαβαίνουμε εσάς τους Αμερικανούς. Είσαστε τόσο θρησκευόμενοι αλλά και τόσο υλιστές. Πώς μπορείτε να είστε τόσο θρήσκοι και υλικές συγχρόνως»;


Λόγω του Διαφωτισμού και της Μεταρρύθμισης. Δε βλέπουμε αντίφαση μεταξύ των δύο. Υπάρχει ένα κοινό υφάδι. Η μεταρρύθμιση και ο διαφωτισμός είναι, όντως, δυο εντελώς διαφορετικές ιδέες. Οι προτεστάντες είπαν: «Πρέπει να υποφέρετε με τον Χριστό σε αυτό τον κόσμο και θα σωθείτε στην αιωνιότητα». Οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού, ο Κοντορσέ, ο Ντεκάρτ, ο Νιούτον, ο Λοκ είπαν: «Όχι. Η επιδίωξη της ευτυχίας σε αυτόν τον κόσμο θα σου χαρίσει υλική πρόοδο όσο ζεις στη Γη». Δύο εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις, που τις συνδέει το μυαλό των Αμερικανών και αυτό είναι πολύ σημαντικό για να μας καταλάβετε.


Αυτό που τα συνδέει μέσα στο μυαλό του Αμερικανού, είναι ότι το άτομο βρίσκεται στο επίκεντρο και της Μεταρρύθμισης και του Διαφωτισμού. Η πραγματική κληρονομιά του Μαρτίνου Λούθηρου είναι ότι «έκλεισε» 3.000 χρόνια θρησκευτικής ιστορίας.


Δε χρειάζεται να θυμίσω σε κανέναν Ελληνορθόδοξο ότι όταν πάει κανείς στη λειτουργία, λειτουργεί μέσα σε μια κοινότητα, πρόκειται για μια κοινοτική εμπειρία. Η θρησκεία λειτουργούσε πάντα κοινοτικά. Ο Μαρτίνος Λούθηρος είπε: «Όχι». Αφαίρεσε την κοινότητα και είπε στον πιστό: «Είσαι μόνος σου και είσαι γυμνός. Μόνος, εσύ, η Βίβλος και ο Θεός».


Ο Άνταμ Σμιθ τερμάτισε 2.000 χρόνια οικονομικής ιστορίας. Η λέξη «οικονομία» προέρχεται από την ελληνική λέξη «οίκος», κοινότητα, οικογένεια. Η οικονομία ήταν πάντοτε επέκταση της οικογένειας. Πάντοτε με εντυπωσίαζαν οι Έλληνες μετανάστες στην Αμερική γιατί ακόμα αυτή την αντίληψη έχουν. Έρχονται σε μεγάλες οικογένειες και είναι δεμένοι μεταξύ τους. Πάντοτε δίνουν σημασία στην οικογένεια, στενή και διευρυμένη».


Ο Άνταμ Σμιθ είπε: «Όχι». Έβγαλε το άτομο από το οικογενειακό του περιβάλλον και είπε: «Είσαι μόνος σου μέσα στην αγορά, επιδίωξε το ατομικό σου κέρδος». Ο Τζων Λοκ μας απομόνωσε από το σύνολο λέγοντας: «Είσαι μόνος απέναντι στη Φύση. Απόκτησε τα αγαθά με τον κόπο σου και δημιούργησε μόνος τη δική σου περιουσία».


Αυτά ταιριάζουν στην Αμερική. Είμαστε μόνοι μας. Ήμασταν ένα σύνορο. Έπρεπε να προχωρήσουμε μόνοι μας και η ιδέα ότι ο κάθε άνθρωπος είναι μόνος απέναντι στο θεό, απέναντι στη φύση και απέναντι στην αγορά, είναι η νοοτροπία του συνόρου. Η νοοτροπία του Αμερικανού, η νοοτροπία των γονιών μου. Έτσι μεγάλωσα εγώ, αυτή είναι η αμερικανική ιδέα.


Όταν βλέπει κανείς μια ταινία western με καουμπόηδες, θεωρεί ότι είναι διασκεδαστική. Εμείς θεωρούμε ότι μας εκπροσωπεί. Εσείς, ευτυχώς ή δυστυχώς, δεν ξέρω πώς το βλέπετε δεν πιστέψατε απόλυτα στον ατομικισμό της Μεταρρύθμισης και του Διαφωτισμού. Υπάρχει η εκκλησία, υπάρχουν οι πόλεις μέσα στα τείχη, υπάρχουν κοινοτικές δομές. Και αυτό είναι πολύ βαθύτερο απ’ ό,τι η προσωρινή μορφή της Μεταρρύθμισης και του Διαφωτισμού. Με τις παλαιότερες παραδόσεις σας του κοινοτισμού και του πατερναλισμού μετριάσατε τον ατομικισμό της Μεταρρύθμισης και του Διαφωτισμού.


Εμείς οι Αμερικανοί αναδιανέμουμε το 11% του ΑΕΠ στην Κοινότητα. Εσείς το 26%. Εμάς μας αρέσουν οι ατομικές ελευθερίες, εσάς σας αρέσει η ποιότητα ζωής μέσα σε μια κοινότητα. Πρόκειται για μια παλιά διαφοροποίηση, διαφορετικά οράματα, διαφορετικές αξίες, διαφορετικά πλαίσια.


Ανακεφαλαιώνοντας θα σας πω το εξής: Το αμερικανικό όνειρο δίνει έμφαση στην συσσώρευση ατομικού πλούτου. Δεν είναι μόνο αυτό, υπάρχει ένας ευρύς ορισμός της επιτυχίας. Αλλά αυτό το κάνουμε, όχι επειδή αγαπάμε το χρήμα αλλά επειδή, όταν είμαστε μικροί, οι γονείς μας μάς λένε ότι πρέπει να αποκτήσουμε αρκετή περιουσία για να μη επιβαρύνουμε την κοινωνία, γιατί δε θα μας φροντίσει. Πρέπει να είμαστε ανεξάρτητοι, να έχουμε περιουσία και να είμαστε κύριοι της τύχης μας.


Στην Ευρώπη, ασχολείστε περισσότερο με την ποιότητα ζωής της κοινότητας. Αλλά υπάρχει κι ένα άλλο θέμα. Κι εμείς ασχολούμαστε με την ανάπτυξη. Θέλουμε να δαμάσουμε το σύνορο, να το κάνουμε παραγωγική ιδιοκτησία μας, να κερδίσουμε χρήματα από αυτό. Στην Ευρώπη σας αρέσει η οικονομική ανάπτυξη, αλλά έχετε και κάποιες προτεραιότητες, όπως π.χ. τη βιώσιμη ανάπτυξη.


Η οικογένειά μου είναι απόφοιτοι Πανεπιστημίου. Ποτέ δεν άκουσα τον όρο αυτόν σε καμία οικονομική συζήτηση, τη «βιώσιμη ανάπτυξη». Μπορεί να τους αρέσει αλλά δεν ξέρουν περί τίνος πρόκειται.


Γιατί η Ευρώπη προώθησε την Συνθήκη για την αύξηση της θερμοκρασίας, για την αλλαγή του κλίματος, ενώ η Αμερική δεν την υπέγραψε; Γιατί η Ευρώπη προώθησε τη συνθήκη για τη βιοποικιλότητα, την οποία επίσης δεν υπέγραψε η Αμερική; Γιατί η Ευρώπη θέλει να ελέγξει τις χημικές ουσίες που υπάρχουν στο περιβάλλον, προωθώντας τη νομοθεσία REACH; Το Αμερικανικό Κογκρέσσο δεν θα περνούσε ποτέ τέτοια νομοθεσία. Γιατί η Ευρώπη λέει «όχι» στα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα, ενώ η Αμερική λέει «ναι»; Γιατί η Ευρώπη φαίνεται να προηγείται σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος; Γιατί είστε καλύτεροι άνθρωποι; Όχι, έχει να κάνει με την πυκνότητα του χώρου. Δανείζομαι μια παρατήρηση από το βιβλίο μου «Το ευρωπαϊκό όνειρο», που θα εκδοθεί στην Ελλάδα στα ελληνικά σε ένα μήνα. Σε κάποιο σημείο υποστηρίζω ότι οι μεγάλες ιστορικές αλλαγές γίνονται στο χώρο και στο χρόνο. Οι μεγάλες αλλαγές στην ανθρώπινη συνείδηση γίνονται όταν υπάρχει τεχνολογικό άλμα που μας επιτρέπει να συμπιέσουμε το χώρο και το χρόνο έτσι ώστε να ξεπεράσουμε το κεντρικό νευρικό σύστημα.


Παραδείγματα, η γεωργία, η ατμομηχανή και η τυπογραφία, το τηλέφωνο, η μηχανή εσωτερικής καύσης. Αυτά μας επέτρεψαν να αλλάξουμε το χρόνο στον οποίο καλύπτουμε το χώρο και να κάνουμε ταχύτερες συναλλαγές. Έτσι αυξήσαμε την πυκνότητα της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης.


Τι σχέση έχει αυτό με τι βιώσιμη ανάπτυξη; Όταν ταξιδεύει κανείς στην Αμερική, μπορεί να δει μια πόλη που είναι 75, 100 ετών, που έχει αρχίσει και γκρεμίζεται, να είναι ρημαγμένη και μετά από δέκα λεπτά ξαφνικά βλέπετε μια ολοκαίνουργια πόλη ή ένα ωραίο προάστιο, πολύ όμορφο, που πριν από τρία χρόνια δεν υπήρχε καν.


Όλα αυτά εμφανίζονται ξαφνικά και έγιναν ταυτόχρονα. Γιατί; Γιατί δεν έχουμε την ίδια ευαισθησία με εσάς για το περιβάλλον. Έχουμε πάρα πολύ χώρο. Αν αφήσεις την φωλιά σου να χαλάσει, την αφήνεις στους φτωχούς και χτίζεις αλλού μια νέα φωλιά. Εδώ στην Ευρώπη δεν έχετε αυτή την πολυτέλεια. Ήδη το 1800 ήσαστε τόσο πυκνοκατοικημένη περιοχή, που είχατε περισσότερο πληθυσμό απ’ ό,τι μπορούσατε να ζήσετε. Δεν υπήρχαν πλέον όρια, δεν είχατε πού να πάτε, δεν είχατε να μετακινηθείτε κάπου αλλού, δεν υπήρχε αυτό το αλλού. Έτσι λοιπόν, ακόμα και στα πιο φτωχά μέρη της νότιας και ανατολικής Ευρώπης, εξακολουθεί κανείς να βλέπει ότι υπάρχουν προσεκτικά διαχωρισμένες χρήσεις γης για περιβαλλοντικούς λόγους.


Το αμερικανικό όνειρο δίνει έμφαση στην ηθική της εργασίας. Δουλεύουμε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο λαό στον κόσμο, περισσότερο από τους Κορεάτες, 1.900 ώρες ετησίως. Γιατί το κάνουμε αυτό; Είναι η ηθική του προτεσταντισμού. Εγώ είμαι Εβραίος, αλλά αυτή την ηθική έχω. Είτε Εβραίος είτε Καθολικός είτε Ορθόδοξος, στην Αμερική ασπάζεσαι την προτεσταντική ηθική της εργασίας.


Στην Αμερική λέμε το εξής: «Όταν κανείς είναι τεμπέλης, τότε εργάζεται για τον διάβολο». Αυτό προέρχεται από τον Μάρτιν Λούθερ και τον Τζον Κάλβιν. Το να είσαι τεμπέλης εμείς το θεωρούμε αμάρτημα. Η τεμπελιά, η οκνηρία είναι μεγάλο αμάρτημα, ηθική κατάπτωση. Γιατί; Οι προτεστάντες θεολόγοι της μεταρρύθμισης ήταν πολύ σκληροί. Εσείς οι Ελληνορθόδοξοι θα τα ακούσετε με δυσκολία όλα αυτά. Εδώ ισχύει ότι γεννήθηκες ευλογημένος ή καταραμένος, δεν μπορείς να φτάσεις στον παράδεισο κάνοντας καλές πράξεις, όπως λένε οι καθολικοί. Είσαι εκλεκτός ή καταραμένος εκ γενετής.


Αλλά ο Μάρτιν Λούθερ και ο Τζον Κάλβιν είπαν: «Πώς θα μάθεις αν είσαι ο εκλεκτός ή ο καταραμένος; Πώς το καταλαβαίνεις αυτό; Δεν μπορείς να περάσεις μια ζωή χωρίς να μάθεις. Πώς θα λάβεις ένα σημάδι; Δουλεύεις σκληρά, είσαι παραγωγικός και αν γίνεσαι όλο και πιο παραγωγικός και μπορείς να δουλέψεις πιο σκληρά, αυτό σου δείχνει ίσως ότι είσαι εκλεκτός του θεού. Δεν αλλάζει η μοίρα σου, αλλά τουλάχιστον αισθάνεσαι εκλεκτός». Αρκετά σκληρή θεολογία.


Έτσι λοιπόν, όταν ακούει τη λέξη «οκνηρία» η Αμερική, εννοεί «αμαρτία». Όταν ακούει κανείς στην Ευρώπη «τεμπελιά», λέει «ώρα να πάμε να πιούμε ένα καφεδάκι με φίλους» ή «πάμε να περπατήσουμε, να κάνουμε μια βολτίτσα» ή «να απολαύσουμε τη στιγμή, να δούμε τα καλά πράγματα της ζωής». Δεν ξέρω κανέναν Ευρωπαίο που να θεωρεί την οκνηρία ή την απραξία αμάρτημα.


Ποια ήταν η τελευταία φορά που είδατε έναν Αμερικανό να βολτάρει; Θα θεωρήστε είτε ότι είναι υπό την επήρεια ναρκωτικών ή μόλις βγήκε από το τρελοκομείο. Εσείς βολτάρετε, οι μεγάλοι, οι γέροι, οι νέοι, όλοι βολτάρουν. Το θαυμάζουμε τόσο πολύ αυτό ώστε σας φωτογραφίζουμε και το κολλάμε στο άλμπουμ των διακοπών μας και λέμε «ένας Ευρωπαίος που πάει βόλτα».


Εμείς οι Αμερικανοί ζούσαμε και ζούμε για να δουλεύουμε. Είναι ένα κομμάτι της θεολογίας της Μεταρρύθμισης. Εσείς οι Ευρωπαίοι δουλεύετε για να ζήσετε. Αυτό όμως έχει σοβαρές επιπτώσεις στην οικονομία –θα τα πούμε αργότερα αργότερα.


Τέλος, το αμερικανικό όνειρο δίνει έμφαση στα δικαιώματα ιδιοκτησίας. Δίνουμε μεγάλη σημασία, έχουμε μανία με αυτά τα δικαιώματα ιδιοκτησίας γιατί έχουν σχέση με την ατομικότητά μας. Αν έχω περιουσία είμαι ελεύθερος, είμαι ανεξάρτητος και αυτάρκης. Αν έχω πολιτικά δικαιώματα, ελευθερία του λόγου, της συγκέντρωσης, του «συναθροίζεστε» και λοιπά, είμαι ανεξάρτητος.


Στην Ευρώπη ελάχιστα συζητούνται τα δικαιώματα ιδιοκτησίας. Δεν συζητούνται καν τα πολιτικά δικαιώματα. Όμως ασχολείστε πολύ με τα κοινωνικά δικαιώματα πολύ. Θεωρείτε ότι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα στην ιατρική περίθαλψη ή δικαίωμα στη συνταξιοδότηση ώστε να μπορούν να περάσουν καλά σε μια περίοδο της ζωής τους. Ή έχουν δικαίωμα στην άδεια μητρότητας, στις πληρωμένες διακοπές. Και πιστεύετε σ’ αυτό που ονομάζετε «ανθρώπινα δικαιώματα».


Ο Τζίμι Κάρτερ μιλά για ανθρώπινα δικαιώματα αλλά εγώ ποτέ δεν άκουσα αξιόλογους ανθρώπους να μιλάνε για «ανθρώπινα δικαιώματα» εκεί που ζω. Ίσως να τους αρέσει αλλά δεν συζητείται καθόλου, σε μεγάλο μέρος της Αμερικής, όχι σε όλη την Αμερική.


Η θρησκεία: Είμαστε πιο χριστιανοί απ’ όλους. Το 93% των Αμερικανών έχουν Βίβλο, οι περισσότεροι έχουν προσωπική σχέση με το θεό. Οι περισσότεροι από εμάς προσεύχονται κάθε μέρα, οι περισσότεροι πηγαίνουν κάθε εβδομάδα στην εκκλησία. Η συντριπτική πλειοψηφία των Αμερικανών, το 60%, πιστεύουν στην κατά γράμμα ερμηνεία της Βίβλου, ότι δηλαδή εκθέτει πραγματικά γεγονότα και όχι ότι είναι μύθος. Πάνω από τους μισούς πιστεύουν ότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε απ’ το Θεό, όχι ότι προέκυψε μέσα από την εξέλιξη των ειδών.


Οι περισσότεροι πιστεύουν ότι η τελική μάχη του Αρμαγεδώνα, που περιγράφει ο Ιωάννης στην Αποκάλυψη, θα συμβεί, ότι ο Χριστός και ο Αντίχριστος θα συγκρουστούν στη Μέση Ανατολή, ο κόσμος θα καταστραφεί και όσοι σωθούν θα πάνε στον ουρανό, στην αιώνια ζωή.


Πάνω από το 25% των Αμερικανών το πιστεύει αυτό, το 1/4 των Αμερικανών πιστεύουν ότι βρισκόμαστε τώρα στο τέλος μας και ότι ο Αντίχριστος βρίσκεται κάπου στην Ευρώπη αλλά δεν ξέρουμε πού. Πρέπει να σας πω κάτι το διασκεδαστικό: Ήμουν με τον φίλο μου τον Γκορμπατσόφ και είχαμε βγει για δείπνο πριν από λίγους μήνες με την κόρη μου. Ξέρετε ένα σημάδι που έχει στο μέτωπό του. Του είπα για άλλη μια φορά ότι πολλοί φονταμενταλιστές χριστιανοί στις ΗΠΑ λένε ότι αυτό ήταν το σημάδι του κτήνους, ότι αυτός ήταν ο Αντίχριστος. Βέβαια, τώρα που δεν είναι στην εξουσία, δεν το πιστεύουν πια.


Η συντριπτική πλειοψηφία των Αμερικανών πιστεύουν στην κόλαση και στον παράδεισο, αλλά μόνον το 4% πιστεύει ότι θα πάει στην κόλαση.


Υπάρχει και το θέμα του πατριωτισμού. Οι Αμερικανοί είναι οι πιο πατριώτες, Τα παιδιά μας λένε ότι θα πεθάνουν για την πατρίδα, ακόμη και σε πολέμους στους οποίους δεν θα έπρεπε να συμμετάσχουν.


Στην Ευρώπη, ο πατριωτισμός εντοπίζεται περισσότερο στο γήπεδο. Όταν ακούστε πατριωτισμό στη γεωπολιτική, αυότ σας φαίνεται σαν μια έννοια βάρβαρη από τη δεκαετία του ’30 που πιστεύεται ότι ανήκει στην ιστορία. Διότι αυτό σας θυμίζει τις κακιές παλιές μέρες.


Αν ζητήσετε από κάποιον Έλληνα νέο τι σημαίνει πατριωτισμός, θα πει «αισθάνομαι Έλληνας» και μετά αφού πιει δυο τρία ποτά θα πει «αισθάνομαι μάλλον Ευρωπαίος» και αν πιει κι άλλο θα πει «τελικά είμαι ένας άνθρωπος σ’ αυτό τον κόσμο, μη μ’ ενοχλείς». Συνεπώς η ταυτότητα είναι διαφορετική. Στην Αμερική υπάρχει ο Θεός και η πατρίδα, η Μεταρρύθμιση και ο Διαφωτισμός. Μια ομιλία στην Αμερική τελειώνει πάντοτε με τη φράση «ο Θεός να ευλογεί την Αμερική». Τελειώνουν οι ομιλίες στην Ευρώπη με τη φράση «ο Θεός να ευλογεί την Ευρώπη;». Όχι.


Τέλος, για τον στρατό: Οι Ευρωπαίοι φίλοι λένε: «Γιατί έχετε τόσο πολύ στρατό;» Μου αρέσει πολύ η Ευρώπη, αλλά όταν οι Ευρωπαίοι φίλοι μας ονομάζουν «στρατιωτική ηγεμονία», αυτό με ενοχλεί. Επειδή γνωρίζω ότι υπάρχουν νέοι, άντρες και γυναίκες που για 50 χρόνια φοράνε τη στολή για να προστατεύουν τη Δύση, όχι επειδή είναι το δικό μας το συμφέρον, αλλά είναι για το συμφέρον όλων μας. Εάν δεν υπήρχε ο αμερικανικός στρατός, η Ευρώπη θα ήταν ακόμη εγκλωβισμένη στο Κοσσυφοπέδιο ή τη Βοσνία.


Από την άλλη πλευρά όμως, πρέπει να ομολογήσω ότι θαυμάζω τους Ευρωπαίους φίλους μου επειδή θέλουν την ειρήνη. Χρηματοδοτείτε περισσότερο την ανθρωπιστική βοήθεια και την ανοικοδόμηση απ’ ό,τι κάνουμε εμείς. Έχετε δώσει 51%, ενώ εμείς δώσαμε το 37%. Φτιάχνετε γέφυρες για την ειρήνη. Θέλετε μια δύναμη ταχείας επέμβασης, όχι ηγεμονία. Αλλά χρειάζεστε μια Δύναμη Ταχείας Αντίδρασης. Χρειάζεστε ένα είδος στρατού με 60.000 μέλη. Δεν θέλετε να ηγεμονεύσετε, αλλά να αναλάβετε αρκετές ευθύνες για την δική σας ασφάλεια και για την οικοδόμηση της ειρήνης. Διότι η ειρήνη είναι το ουσιαστικό.


Ρώτησα σε ένα γεύμα τον Ρομάνο Πρόντι, του οποίου υπήρξα σύμβουλος επί σειρά ετών: «Ποιο είναι το όνειρό σου για την Ευρώπη;» και μου απάντησε «ειρήνη». Και του απάντησα: «Αυτό δεν είναι αφέλεια;» -η αμερικανική απάντηση. «Ναι, αλλά τα καταφέραμε στη Γερμανία. Έφυγαν τα μίση, έφυγαν οι διενέξεις και γιορτάσαμε την ειρήνη». Δε μπορείς να το αρνηθείς αυτό, συνέβη, πολύ καλό επιχείρημα. Λοιπόν, μπορείτε να καταφέρετε.


Ο κ. Ράμσφελντ, όταν είπε ότι υπάρχει μια γηραιά Ευρώπη και μια νέα Ευρώπη, δεν κατάλαβε τι συμβαίνει εδώ. Ορισμένοι από τους Ευρωπαίους ηγέτες πήγαν στο Ιράκ με τους Αμερικανούς. Αλλά ο λαός τι έκανε: Για πρώτη φορά στην ιστορία, σε όλη την Ευρώπη, η κάθε γενεά, κάθε ηλικίας, είπαν «όχι» στον πόλεμο. Αυτό ήταν συντριπτικό. Παντού στην Ευρώπη είπαν «όχι» στον πόλεμο και για πρώτη φορά στην ιστορία. Όταν είπαν «όχι» στον πόλεμο του Ιράκ, είπαν «όχι» ως Ευρωπαίοι. Όταν είπατε το «όχι», δεν το είπατε ως Έλληνες, αλλά ως Ευρωπαίοι. Αυτό συνέβη σε όλη την Ευρώπη.


Συμμετοχή στην κοινοτική Ευρώπη, πολυποικιλότητα, ποιότητα ζωής, βιώσιμη ανάπτυξη, κοινωνικά και ανθρώπινα δικαιώματα και τελικά η δημιουργία της ειρήνης: Αυτό είναι το ευρωπαϊκό όνειρο.


Ανταποκρίνεστε σε αυτό το όνειρο; Σίγουρα όχι. Ούτε κι εμείς οι Αμερικανοί μπορούμε να ανταποκριθούμε στο αμερικανικό όνειρο. Μπορώ για πολλές ώρες να μιλάω για τα αρνητικά σημεία της Ευρώπης, για τις προκαταλήψεις, για το δημοκρατικό έλλειμμα, για τον αγώνα εξουσίας. Αλλά και η Αμερική και η Κίνα και η Ασία και η νότιος Αφρική έχουν παρόμοια προβλήματα. Ξέρω ότι δε μπορείτε να πραγματοποιήσετε το όνειρό σας. Αλλά το ενδιαφέρον είναι, αν κοιτάξετε την ιστορία σας, ότι είναι η πρώτη φορά σε όλη την γνωστή μας ιστορία, παρ’ όλο που το όνειρο αυτό μπορεί να είναι αδύναμο, είναι η πρώτη φορά που συλλογικά οι άνθρωποι μπόρεσαν να έχουν ένα όνειρο συλλογικό για έναν συλλογικό παγκοσμιοποιημένο κόσμο.


Δηλαδή σεβόμενοι την ποικιλότητα, τη διαφορετικότητα των άλλων, πιστεύοντας στα ανθρώπινα δικαιώματα, στα κοινωνικά δικαιώματα και σε μια διαρκή ειρήνη. Αυτές είναι οι αρχές του Πόρτο Αλέγκρε, στη Σύνοδο Κορυφής των Νέων, και όχι του Νταβός, όπου πηγαίνουμε εμείς.


Το Νταβός είναι το παλιό αμερικανικό όνειρο: ότι δηλαδή το άτομο πρέπει να είναι ανταγωνιστικό και να επιτυγχάνει. Ενώ στο Πόρτε Αλέγκρε είναι οι νέοι που συναθροίζονται και έχουν ένα παγκόσμιο όνειρο. Αλλά δεν είναι μόνο ένα όνειρο, υπάρχει και η πραγματικότητα. Πιστεύουμε πάντοτε ότι η Αμερική έχει μια καταπληκτική οικονομία, ενώ η Ευρώπη διαλύεται. Εάν όμως δεν έχει αυτοπεποίθηση τελικά το αποτέλεσμα θα είναι αρνητικό.


Πρέπει να πω ότι εμείς οι Αμερικανοί μπορεί να έχουμε κόμπλεξ ανωτερότητας. Μιλάμε συνέχει για τον εαυτό μας, λέμε πόσο καταπληκτικοί είμαστε, το ακούτε συνέχεια. Αλλά οι Ευρωπαίοι φίλοι, ορισμένοι τουλάχιστον έχουν κόμπλεξ κατωτερότητας. Οι Αμερικανοί θα πουν ότι «η χθεσινή ημέρα ήταν αρκετά καλή, σήμερα ήταν καταπληκτική και αύριο θα σκίσουμε». Οι Ευρωπαίοι φίλοι λένε «χθες δεν ήταν πολύ καλή ημέρα, σήμερα ήταν κακή ημέρα, αύριο θα καθίσω στο κρεβάτι, δε θα σηκωθώ καθόλου».


Εννοώ ότι οι Αμερικανοί έχουν πάντοτε υψηλούς στόχους και τονίζουν τις επιτυχίες τους. Πότε ακούσατε έναν Αμερικανό πολιτικό, έναν μεγάλο οικονομολόγο να μιλάει για τις αποτυχίες τους; Ακούσατε ποτέ κανέναν; Όχι ότι κρύβουμε τις αποτυχίες, καθόλου. Αλλά μας είναι βαρετό. Η αποτυχία ήταν χθες, σήμερα πρέπει να πετύχουμε, πρέπει να έχουμε νέες ιδέες. Η κουλτούρα μας λέει ότι μπορούμε να πετύχουμε. Ενώ στην Ευρώπη οι επιχειρηματίες φίλοι μου λένε τα πράγματα δεν είναι πολύ καλά, δεν ξέρω αν θα τα καταφέρω, ίσως δε θα τα καταφέρω.


Αυτό έχει συνέπειες στην πραγματική ζωή. Το γεγονός παραμένει ότι, εάν δε βλέπετε τις επιτυχίες σας, τότε δε μπορείτε να αναλάβετε τις ευθύνες, τις ιστορικές σας ευθύνες, να δείτε τι πετύχατε. Το 2003 η Ευρωπαϊκή Ένωση των 25 μελών είχε μεγαλύτερο ΑΕΠ απ’ ό,τι οι 50 πολιτείες της Αμερικής. Τώρα είμαστε περίπου στα ίσια. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι η μεγαλύτερη δύναμη εξαγωγών στον κόσμο. Όχι οι ΗΠΑ ούτε η Κίνα.


Την επόμενη φορά που θα λυπηθούμε τη Γερμανία λέγοντας, «η καημένη η Γερμανία τι τραβάει…»- η μικρή Γερμανία με 82 εκατομμύρια είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέας του κόσμου και όχι η Αμερική με 280 εκατομμύρια ούτε η Κίνα με 1,2 δις. Άρα αυτά τα 82 εκατομμύρια των Γερμανών κάτι κάνουν σωστό ή τουλάχιστον οι εταιρείες τους κάτι καταφέρνουν. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι η μεγαλύτερη εσωτερική εμπορική αγορά του κόσμου, ούτε οι ΗΠΑ ούτε η Κίνα. Εξήντα μία από τις σαράντα οκτώ μεγαλύτερες εταιρείες του κόσμου είναι στην Ευρώπη. Εσείς είστε επικεφαλής σε πολλούς τομείς, στον τραπεζικό τομέα, στην αεροναυπηγική με το air bus, στον κατασκευαστικό τομέα, στη χημική βιομηχανία, μηχανικοί, είδη διατροφής, είσαστε καταπληκτικοί. 14 από τις κορυφαίες τράπεζες στον κόσμο βρίσκονται στην Ευρ΄ψπη. Εμείς οι Αμερικανοί βεβαίως στα φαρμακευτικά, στα αυτοκίνητα, στο λογισμικό και στις επικοινωνίες.


Αλλά εδώ έχουμε δυο δυνάμεις. Με το να μην αναγνωρίζετε τη δύναμη που έχετε, δεν αναγνωρίζετε και τις ευθύνες που έχετε. Ευθύνες επειδή είστε ηγέτες στον κόσμο, επειδή είστε ένα πρότυπο για τους άλλους. Ένα μέρος οφείλεται στη γεωγραφία. Πάντοτε συγκρίνουμε τη Γερμανία με την Αμερική. Ακόμα και η γερμανική κυβέρνηση λέει ότι θέλει να πάει στο Συμβούλιο Ασφαλείας, να είναι μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας.


Οι εταιρείες με τις οποίες συνεργάζομαι στην Ευρώπη αναγνωρίζουν ότι η Ευρώπη είναι και πολιτική Ένωση. Αυτό συνέβη από το ’92, δεν είναι πια ζώνη ελεύθερων συναλλαγών. Εσείς περάσατε τους διαγωνισμούς, είσαστε πολιτική Ένωση εδώ και 13 χρόνια. Οι εταιρίες με τις οποίες συνεργάζομαι στην Ευρώπη υπόκεινται στο καθεστώς της ΕΕ. Οι εταιρείες στην Ευρώπη λένε «είμαι ευρωπαϊκή εταιρεία», όπως οι εταιρείες οι δικές μας λένε ότι είναι αμερικανικές.


Τι προσπαθώ να σας εξηγήσω εδώ: Ότι πρέπει να υπάρξει μετασχηματισμός στο μυαλό των ανθρώπων όσον αφορά την πολιτική γεωγραφία. Πρέπει να συγκρίνουμε τη Γερμανία με την Καλιφόρνια, όχι με τις ΗΠΑ. Η Γερμανία είναι η μεγαλύτερη χώρα στη δική σας την Ένωση, η Καλιφόρνια είναι η μεγαλύτερη πολιτεία στη δική μας κοινωνία. Συνεπώς, πρέπει να συγκριθεί η γερμανική οικονομία με την οικονομία της Καλιφόρνιας.


Επιπλέον, εσείς είστε πολιτική Ένωση, πρέπει να συγκρίνετε το Ηνωμένο Βασίλειο, το δεύτερο μεγαλύτερο κράτος της ΕΕ, με τη δική μας δεύτερη μεγαλύτερη Πολιτεία, τη Νέα Υόρκη


Πιο δύσκολο: Εάν τα καταφέρουμε εδώ, θα επιτύχουμε. Μιλώ για τη Γαλλία. Η Γαλλία είναι η τρίτη μεγαλύτερη χώρα στην Ένωσή σας. Το Τέξας είναι η τρίτη μεγαλύτερη Πολιτεία μας. Συγκρίνουμε τη Γαλλία με το Τέξας. Η Ιταλία είναι τέταρτη, όπως η Φλόριδα. Η Ισπανία αντίστοιχη με το Ιλλινόις.


Ας πάρουμε την Παιδεία. Πρέπει να σας πω ότι στο πανεπιστημιακό επίπεδο δεν μπορείτε να τα βάλετε με τους Αμερικανούς, με τα αμερικανικά Πανεπιστήμια. Αλλά στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, 18 ευρωπαϊκές χώρες έχουν καλύτερη Παιδεία από εμάς.


Ας δούμε την Υγεία: Αν είσαστε πολύ άρρωστος και έχετε ίσως τα χρήματα να πάτε στα καλύτερα νοσοκομεία, θα πάτε στην Μάιου ή στο Τζον Χόπκινς αν είναι για τα χρήματα. Αλλά εκτός από τη νότια Αφρική, όπου δεν υπάρχει κοινωνική ιατρική, εμείς έχουμε 40 εκατομμύρια άτομα χωρίς ιατρική περίθαλψη που να παρέχεται από το κράτος. Εσείς έχετε περισσότερους γιατρούς ανά κάτοικο.


Εσείς ζείτε ένα χρόνο περισσότερο απ’ ό,τι ζούμε εμείς, το οποίο είναι καταπληκτικό, εφ’ όσον καπνίζετε τόσο πολύ. Έχετε πολύ χαμηλότερο ποσοστό θνησιμότητας, έχετε λιγότερο στρες, λιγότερη παιδική θνησιμότητα. Εμείς είμαστε 27οι στον κόσμο όσον αφορά τη βρεφική θνησιμότητα.


Γιατί έχουμε τόσο πολλή θνησιμότητα στη βρεφική ηλικία; Γιατί έχουμε περισσότερη φτώχια. Και εσείς έχετε φτώχια, κακή φτώχια. Αλλά δεν είναι όσο κακή είναι στην Αμερική. Όταν είδατε τις εικόνες από τη Νέα Ορλεάνη είπατε «αδύνατον, αποκλείεται, σινεμά βλέπω, δεν μπορεί. Αυτό φαίνεται σα να είναι ψεύτικο, ένα σήριαλ της τηλεόρασης. Ζουν οι άνθρωποι έτσι στην Αμερική;» Δεν εξεπλάγησαν οι Αμερικανοί όταν τα είδαν αυτά. Ξέρουμε ότι ο ένας στους πέντε Αμερικανούς ζουν έτσι, κάτω από το όριο της φτώχιας. Υπάρχει φοβερή φτώχια στις μεγάλες πόλεις. Ήταν τραγικό αυτό που είδατε στην τηλεόραση. Εάν ήσαστε μια φτωχή μητέρα και δεν είχατε καμία βοήθεια, το παιδί σας πολύ πιθανό να έχανε τη ζωή του, όταν ήταν μικρό.



Η ψυχαγωγία: Εμείς έχουμε πέντε-δέκα ημέρες διακοπές. Εσείς έχετε τέσσερις έως έξι εβδομάδες διακοπές το χρόνο. Λοιπόν είστε καλομαθημένοι και οκνηροί Ευρωπαίοι.


Αν δούμε τα στοιχεία του ΟΟΣΑ, θα εκπλαγείτε. Τα τελευταία 50 χρόνια οι Ευρωπαίοι -και οι 15 της Ευρωπαϊκής Ένωσης- ξεπέρασαν τους εργάτες μας σε παραγωγικότητα ανά ώρα για όλα τα χρόνια. Είστε πιο έξυπνοι ανά ώρα, αλλά απλώς επιλέγετε να δουλέψετε λιγότερες ώρες. Έχετε επιλέξει τα περισσότερα σε λιγότερο χρόνο, θέλετε περισσότερα και λιγότερο χρόνο. Δεν χρειάζεται να σας καταναγκάσουν να ακολουθήσετε το αμερικανικό μοντέλο. Αυτό έχετε επιλέξει εσείς, τέλος.


Η ασφαλής κοινωνία: Λέμε, καλή οικονομία - ασφαλής κοινωνία. Η ασφάλεια, η βεβαιότητα ότι οι οικογένειες θα ζήσουν μια καλή ζωή. Η Αμερική έχει τετραπλάσιες δολοφονίες απ’ ό,τι η Ευρώπη. 25% όλων των φυλακισμένων στον κόσμο βρίσκονται στη χώρα μου. 2% του ανδρικού ενεργού πληθυσμού της Αμερικής είναι στη φυλακή. Δεν ξέρω τι έγινε, υπήρξα κοινωνικός ακτιβιστής επί 40 χρόνια. Θυμάμαι την κοινωνία της ισότητας, την μεσοαστική κοινωνία με τα ισχυρά πολιτικά κόμματα και συνδικάτα στην Αμερική. Πάνε αυτές οι ημέρες.


Τώρα έχουμε το νεοσυντηρητικό πρόγραμμα, που ξεκίνησε με τον Ρέηγκαν και έφτασε στον Μπους. Αν θέλει να ελέγξετε πώς είναι τα πράγματα με τη νεοσυντηρητική ιδεολογία, κοιτάξτε την Αμερική. Θεός η αγορά, εξατομικεύουμε, ιδιωτικοποιούμε, προϋποθέσεις δεν υπάρχουν, ο καθένας να μάθει να κολυμπάει μόνος του ή να πνιγεί. 25 χρόνια αργότερα εμείς είμαστε περίπτωση προς μελέτη.


Από εκεί που είχαμε τη μεγαλύτερη μεσοαστική τάξη έχουμε μια από τις μεγαλύτερες σχεδόν διαφορές εισοδημάτων ανάμεσα σε κατηγορίες του πληθυσμού μας. Το 1/5 των Αμερικανών ζει στη φτώχεια και το 2% των ανδρών μας είναι στη φυλακή. Άρα δεν είναι όνειρο και πραγματικότητα, αλλά αυτό που μας απασχολεί.


Θα μου πείτε: «Έχουμε καλή ποιότητα ζωής στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, όλοι βοηθάμε ο ένας τον άλλον, αλλά ξύπνα, πάει το όνειρο. Πού ήσουν; Η οικονομία μας είναι αναιμική, εξαφανίζονται οι θέσεις εργασίας, υπάρχει ευρωσκλήρωση, δεν κουνιόμαστε και δε μπορούμε να το πετύχουμε αυτό το όνειρο. Όλα αυτά τα κοινωνικά προγράμματα δεν μπορούμε να τα πληρώσουμε, πρέπει να τα παρατήσουμε. Πρέπει να προχωρήσουμε προς το καθαρό αμερικανικό μοντέλο της αγοράς. Αυτό το μοντέλο όμως είναι δαρβινικό, είναι δρακόντειο, είναι κακό, είναι «ο καθένας μόνος του», αλλά παρ’ ό,τι είμαστε πιο πατερναλιστικοί και πιο κοινοτικοί, πρέπει να προχωρήσουμε προς το αμερικανικό μοντέλο. Γιατί; Γιατί εσείς οι Αμερικανοί ξέρετε να αναπτύσσετε την οικονομία, να δημιουργείτε θέσεις εργασίας. Είστε ένας κινητήρας. Αυτό δεν λέτε στην Ελλάδα και στην Ευρώπη ευρύτερα»;


Θα πρέπει να σας πω ότι δεν υπάρχει θετική συσχέτιση ανάμεσα στην οικοδόμηση μιας καλής οικονομίας και της απαλλαγής από τον δείκτη αλληλεγγύης και ασφάλειας. Οι σκανδιναβικές χώρες το έχουν αποδείξει αυτό. Πάτε στην Δανία, στη Σουηδία, στη Νορβηγία, στην Ολλανδία. Έχουν ξεφύγει από τον έλεγχο τα κοινωνικά τους προγράμματα.


Πριν από λίγες βδομάδες έφαγα με τον Πολ Ρασμούσεν που ήταν πρώην Πρωθυπουργός της Δανίας και μου είπε ότι όταν έγινε Πρωθυπουργός, τα επιδόματα ανεργίας πληρώνονταν για 10 χρόνια. Ποιος θα πήγαινε να δουλέψει αν μπορούσε να ζει με το επίδομα ανεργίας επί 10 χρόνια; Αυτό δεν είναι δείκτης ασφαλείας, αυτός είναι ακραίος πατερναλισμός, δηλαδή χάνεται η προσωπική πρωτοβουλία.


Αλλά έρχεται και μου λέει, ότι θα κάνουνξεκάθαρο και ομαλό τον δείκτη ασφαλείας για να επανέλθει η ατομική πρωτοβουλία, αλλά δεν θα καταστρέψουν την κοινωνική οικονομία, θα διατηρήσουν τις βασικές αρχές. Η μόνη σχέση που υπάρχει, κατά τη γνώμη μου, ανάμεσα στην κατάργηση του δείκτη ασφαλείας και της λειτουργίας καλής οικονομίας είναι αρνητικό ΑΕΠ. Περισσότερο έγκλημα θα χρειάζεται περισσότερους αστυνομικούς, περισσότερη φτώχεια, περισσότερη μόλυνση και όλα αυτά τα πληρώνετε. Και δεν θα έχετε ΑΕΠ, θα είναι αρνητική η ποιότητα ζωής σας.


Ας δούμε το αμερικανικό μοντέλο τώρα, για λίγο. Να δούμε αν πρέπει να το προτιμήσει η Ευρώπη ή αν θα προτιμήσει ένα άλλο μοντέλο. Εγώ πιστεύω ότι οι Αμερικανοί αναλαμβάνουν περισσότερους κινδύνους, είναι πιο ριψοκίνδυνοι από ό,τι οι Ευρωπαίοι. Το είδα και σε έρευνες, διδάσκω και σε επιχειρηματίες δεξιά και αριστερά στις δυο όχθες του Ατλαντικού κι εμείς πραγματικά αναλαμβάνουμε κίνδυνο.


Είμαστε ριψοκίνδυνοι με το τελευταίο μας δολάριο. Και είμαστε καινοτόμοι. Αλλά αυτό δεν εξηγεί τη διαφορά Αμερικής – Ευρώπης. Αν δείτε το αμερικανικό μοντέλο και αντιληφθείτε πώς αναπτύξαμε την οικονομία μας, πείτε μου μετά αν το θέλετε. Από το 1989 έως το 1992 περάσαμε την ύφεση εκδίδοντας πιστωτικές κάρτες σε όλη την Αμερική.


Είχαμε τη μεγαλύτερη πιστωτική οικονομία στην ιστορία. Αρχίσαμε να αγοράζουμε μετά μανίας με πίστωση και αυτό κίνησε την αμερικανική οικονομία επί 15 χρόνια. Αφήσαμε τον κόσμο να επιπλεύσει με τέτοια δολάρια. Αλλά ποιο ήταν το τίμημα; Βάλαμε σε υποθήκη το μέλλον των παιδιών μας.


Αυτό που θεωρούμε ως ισχυρή οικονομία είναι ένα πολύ κακό πείραμα. Κάθε οικογένεια αποταμίευε το 80% των εισοδημάτων στην δεκαετία του ’90. Τώρα είναι μηδέν αυτό το ποσοστό. Οι περισσότερες οικογένειες ξοδεύουν περισσότερα από όσα κερδίζουν.


Γιατί; Γιατί το νεοσυντηρητικό και νεοφιλελεύθερο μοντέλο έχει υπονομεύσει τα συνδικάτα, έχουν αυξηθεί οι τιμές και άρα τελικά θα χρεωνόμαστε περισσότερο και θα καταστρέψουμε τον τρόπο ζωής μας. Σήμερα στην Αμερική περισσότεροι δηλώνουν καταστροφή οικονομική απ’ ό,τι διαζύγιο ή πάσχουν από καρκίνο του μαστού.


Αφού λοιπόν πήραμε όση πίστωση μπορούσαμε, είχαμε ακόμα ένα ατού. Ποιο ήταν αυτό; Ήταν η ακίνητη περιουσία μας. Πήραμε όλοι το δάνειο της υποθήκης του σπιτιού για να αντλήσουμε χρήματα και τώρα έχουμε πρόβλημα, γιατί ανεβαίνουν τα επιτόκια και αρχίζει να δημιουργείται πρόβλημα. Κατόπιν ο Πρόεδρος Μπους έδωσε κάποιες φοροαπαλλαγές, αλλά ξαφνικά ανακάλυψε έλλειμμα στο ισοζύγιο και στον προϋπολογισμό της χώρας.


Άρα σήμερα πρέπει να σκεφτείτε το εξής. Κοιτάξτε το νόμισμα. Με τους νεοσυντηρητικούς και τους νεοφιλελεύθερους, αν αυτοί έχουν δίκιο και είναι ισχυρή οικονομία η Αμερική, αυτή η διαφορά στην ισοτιμία του νομίσματος πώς εξηγείται; Γιατί συνεχίζει να πέφτει το δολάριο απέναντι στο Ευρώ;


Οι επενδυτές το ξέρουν πολύ καλά. Και οι δύο οικονομίες έχουν προβλήματα. Αλλά, τελικά, η αμερικανική οικονομία έχει τόσα πολλά χρέη, που λένε οι επενδυτές, «σας λείπουν βασικά στοιχεία, θα πρέπει να συνεχίζει να υποτιμάτε το νόμισμα σας απέναντι στο Ευρώ γιατί το μέλλον δεν μοιάζει να είναι πολύ καλό». Ούτε στην Ευρώπη το μέλλον είναι ρόδινο, αλλά εν πάση περιπτώσει γιατί υποτιμάται συνέχεια το αμερικανικό νόμισμα; Ποια είναι η εναλλακτική λύση τώρα;


Θα πρέπει να πω κάτι για τις θέσεις εργασίας. Έχουμε καθαρή απώλεια θέσεων εργασίας τα τελευταία χρόνια. Δημιουργήθηκαν πέρυσι νέες θέσεις και τώρα έχουμε επανέλθει στα ίσα μας. Δεν είναι καλά τα πράγματα. Ποια είναι η πραγματική ανεργία στις Ηνωμένες Πολιτείες; Το Υπουργείο Εργασίας έχει δυο στατιστικές και δείχνει μόνο την πρώτη, 4,9%. Ξέρετε τι λέει το δεύτερο νούμερο; 8,9% στην ιστοσελίδα. Γιατί υπάρχει μια νέα κατηγορία, η οποία ονομάζεται οριακά απασχολούμενοι εργαζόμενοι.


Αυτοί είναι εργαζόμενοι οι οποίοι είχαν στο παρελθόν πλήρη απασχόληση και τώρα εργάζονται λίγες ώρες τη βδομάδα σε προσωρινές θέσεις εργασίας, κακές θέσεις εργασίας, αλλά τους θεωρούμε ως απασχολούμενους. Εμείς δεν πληρώνουμε επιδόματα ανεργίας πολύ καιρό και γι’ αυτό υπάρχουν προβλήματα και 2% των ανδρών μας είναι στη φυλακή.


Δεν χρειάζεται λοιπόν να ακολουθήσετε τυφλά το αμερικανικό μοντέλο,. Πρέπει να το ξανασκεφτείτε. Ίσως θα μπορεί να υπάρξει μια μεγάλη αναγέννηση, αλλά πρέπει να το σκεφτείτε. Ας πούμε ότι το μοντέλο της Αμερικής δεν είναι ίσως το καλύτερο. Πρέπει να βρείτε το δικό σας το μοντέλο. Μπροστά σας βρίσκεται. Υπάρχει εδώ η κότα με τα χρυσά αυγά, αλλά πεθαίνει επειδή υπάρχει πολιτική. Τι είναι η κότα με τα χρυσά αυγά; Είναι η ενοποίηση της υποδομής της δυνητικά μεγαλύτερης αγοράς καταναλωτών σε ολόκληρο τον κόσμο, από την θάλασσα της Ιρλανδίας μέχρι τη Ρωσία. Είναι η ΕΕ, η Ένωση.


Οι ηγέτες σας πήγαν στη Λισσαβόνα το 2000 και είπαν: «Θα γίνουμε η πιο ανταγωνιστική οικονομία του κόσμου σε 10 χρόνια». Μετά από 5 χρόνια τι συνέβη, όμως; Οι πολιτικοί ηγέτες, κεντροδεξιοί, κεντροαριστεροί, κάθε φορά που είχαν ένα εσωτερικό πρόβλημα και ήθελαν να το αντιμετωπίσουν, κατηγορούσαν τις Βρυξέλες.


Τι χρειάζεται η Ευρώπη; Χρειάζεται ένα ενοποιημένο σύστημα μεταφορών, ενέργειας, τηλεπικοινωνιών για 15 χρόνια. Χρειάζεται σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο μια ενιαία πολιτική για 15 χρόνια. Για να το πετύχετε αυτό, πρέπει να είστε οι πρώτοι που θα κάνετε το άλμα προς την τρίτη βιομηχανική επανάσταση. Στις επανερχόμενες πιέσεις της πετρελαϊκής αγοράς πρέπει να αντιδράσετε με γενναίες επιδοτήσεις σε προγράμματα ανανεώσιμης ενέργειας και με την οικοδόμηση μιας οικονομίας του υδρογόνου. και θα πρέπει να έχετε μια σωστή ενεργειακή πολιτική και σωστή πολιτική επικοινωνίας, ώστε να έχετε βιώσιμη ανάπτυξη και νέα ενεργειακή πολιτική.


Όταν αλλάζει η ενεργειακή πολιτική, τότε έχουμε πολλαπλασιαστικά θετικά αποτελέσματα στην αγορά. Στην πρώτη βιομηχανική επανάσταση είχαμε τον ατμό, μετά τον άνθρακα: επί 100 χρόνια πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα. Στη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση είχαμε την μηχανή εσωτερικής καύσης, το πετρέλαιο και τον ηλεκτρισμό. Πάλι 100 χρόνια πολλαπλασιαστικές επιδράσεις. Η Ευρώπη βρίσκεται σε ιδανική θέση για να γίνει η πρώτη οικονομία του υδρογόνου. Χρειάζεστε για τα επόμενα δέκα χρόνια μια δέσμη πολιτικών για τις ροές κεφαλαίων και εργασίας στην Ευρώπη που θα είναι μια πολιτική δίκαιη για όλους.


Χρειάζεστε την αγγλική γλώσσα ως κοινή γλώσσα των επιχειρήσεων, lingua franca. Πρέπει κάθε γλώσσα να διατηρηθεί για τη διατήρηση του κοινωνικού ιστού και για την πολιτισμική ζωή της ηπείρου. Δεν πρέπει να χάσετε τις γλώσσες σας, για να μην να χαθούν οι πολιτισμοί σας. Να μην χαθεί η ποικιλότητα. Αν χαθεί η ποικιλότητα, χάνεται η δημιουργικότητα. Αυτό είναι η Ευρώπη. Δυο γλώσσες λοιπόν. Η αγγλική γλώσσα για τις επιχειρήσεις και η γλώσσα του κάθε έθνους.


Εάν μπορείτε να κάνετε στην Ευρώπη εμπορικές ανταλλαγές με την ευκολία που γίνονται στις Ηνωμένες Πολιτείες μεταξύ των πολιτειών, τότε θα έχετε μια επιτυχημένη μεγάλη αγορά. Μπορείτε να διατηρήσετε το ευρωπαϊκό όνειρο, να ενισχύσετε την κοινωνική πολιτική και τον πατερναλισμό σας, παραμένοντας ένας φάρος για τον κόσμο.


Και μια τελευταία σκέψη για την ολοκλήρωση. Υπάρχει το δημογραφικό πρόβλημα και η μετανάστευση. Γίνεστε οίκος τρίτης ηλικίας. Δεν υπάρχει αναπαραγωγή του πληθυσμού. Ο κάθε εργαζόμενος πρέπει να χρηματοδοτεί δύο συνταξιούχους. Σε 50 χρόνια θα έχετε δυο συνταξιούχους για κάθε εργαζόμενο. Έχετε μέσο όριο ηλικίας 54, ενώ εμείς έχουμε 36 μέσο όρο ηλικίας λόγω της μετανάστευσης. Πρέπει να αυξηθεί η γεννητικότητα.


Στη Δανία, όμως, δεν μπορείς πλέον να περπατάς στο πεζοδρόμια, γιατί υπάρχουν παντού έγκυες γυναίκες. Γιατί; Διότι υπάρχουν καλά κυβερνητικά προγράμματα για άδειες μητρότητας. Στη Νορβηγία και οι δύο σύζυγοι έχουν άδεια 2 ετών για να μεγαλώσουν τα παιδιά τους με 60% του κανονικού μισθού τους.


Σας εγγυώμαι ότι, αν πάρετε ορισμένες από τις επιχορηγήσεις στη βιομηχανία που δεν χρειάζονται και τις δώσετε στον κάθε γονιό της Ευρώπης ώστε και οι δυο σύζυγοι να έχουν άδεια μητρότητας – πατρότητας 2 ετών, θα έχετε πάρα πολλά μωρά στην Ελλάδα. Αλλά ακόμα και με την αύξηση της γεννητικότητας -υπάρχει π.χ. αύξηση της γεννητικότητας στη Γαλλία- παρόλα αυτά πρέπει και να ανοίξετε τις πόρτες στους μετανάστες. Χρειάζεστε 100 εκατ. μετανάστες για να καλύψετε το δημογραφικό πρόβλημα.


Δεν πρέπει να σας φοβίζει η μετανάστευση. Ο φόβος είναι η μετανάστευση του μουσουλμανικού στοιχείου. Δεν πρέπει γενικά το μουσουλμανικό στοιχείο να σας τρομάζει. Οι μουσουλμάνοι είναι καλοί οικογενειάρχες, καλοί γείτονες. Αυτό που σας τρομάζει, είναι ότι υπάρχουν πολλοί πιο πέρα και ότι μπορεί τελικά να γίνει ό,τι και σε ορισμένα παιδιά της τρίτης γενιάς Πακιστανών στο Λονδίνο, που πήραν μέρος σε τρομοκρατικές επιθέσεις, παρόλο που ήταν από καλά σπίτια.


Σας ανησυχεί ότι τα νέα παιδιά, οι μωαμεθανοί ίσως δεν σεβαστούν τον πλουραλισμό της Ευρώπης και γίνουν φονταμενταλιστές. Θα πάρουν τις δουλειές των ανειδίκευτων, ενισχύοντας την ανεργία, οπότε το κοινωνικό σύστημα θα καταρρεύσει. Όπως είδατε, τα φασιστικά κινήματα υπάρχουν παντού στην Ευρώπη και περιμένουν την ευκαιρία της ξενοφοβίας για να έρθουν στην εξουσία. Και λέτε, δεν θέλουμε να επανέλθουμε στο ’67, σίγουρα όχι.


Τι κάνουμε λοιπόν για να αντιμετωπίσουμε την ξενοφοβία; Ο φόβος, αν δεν αντιμετωπιστεί, οδηγεί σε προκαταλήψεις. Ο φόβος τροφοδοτεί το φόβο. Πρέπει να έχετε ένα ευρωπαϊκό όνειρο το οποίο θα είναι παγκόσμιο, όταν λέτε ότι η Ευρώπη θα είναι ένας χώρος πολλών πολιτισμών. Αλλά θέλουμε να κλείσουμε την πόρτα στους μωαμεθανούς; Δεν γίνεται, έτσι κι αλλιώς θα μπουν παράνομα.


Ίσως πρέπει να αναφερθώ στον Τζον Κέννεντυ, που άλλαξε τη ζωή μου, τη ζωή μιας ολόκληρης γενιάς.. Όταν έγινε Πρόεδρος ο Kennedy είπε «μη ρωτάτε σημαίνει τι μπορεί να κάνει η Αμερική για σας, αλλά τι μπορείτε να κάνετε εσείς για την Αμερική». Σκεφτείτε. Τι μπορούμε να κάνουμε εμείς για την Ευρώπη, ώστε να γίνει πρότυπο, να είναι ένας χώρος ατόμων που ζουν μαζί με την ποικιλότητα, με τη διαφορετικότητα και την αειφόρο ανάπτυξη.


Πρέπει οι φοιτητές να εκπαιδευτούν με προγράμματα ανταλλαγής, όπως το «ERASMUS», να καλέσουν νέους μετανάστες και να μοιραστούν μαζί τους τα πολιτιστικά τους στοιχεία. Οι νέοι θα πρέπει να συνεργαστούν με τους μουσουλμάνους, να ανταλλάξουν εμπειρίες, να ανταλλάξουν κουλτούρες.


Και η μουσική είναι σημαντική. Αυτό που έφερε κοντά τους λευκούς και τους μαύρους ήταν, όταν η μουσική των μαύρων άρχισε να τραγουδιέται από ανθρώπους σαν τον Έλβις Πρίσλεϋ και άρχισαν οι νέοι, μαύροι και λευκοί, να χορεύουν μαζί. Οι γονείς τα είχαν χάσει. Αυτό όμως άλλαξε την ιστορία. Οι νέοι έφηβοι, μαύροι και άσπροι χόρευαν μαζί με την ίδια μουσική.


Στα παιδιά σας οπωσδήποτε δεν αρέσουν τα προβλήματα που υπάρχουν στο Ισλάμ σε σχέση με τις διακρίσεις φύλου, αλλά από την άλλη πλευρά οι μουσουλμάνοι μπορεί να μην έχουν συνηθίσει τα δικά σας ήθη και έθιμα. Πρέπει μεταξύ τους να κάνουν ανταλλαγές, επαφές. Τελικά, ο άνθρωπος αναζητάει τον άλλο άνθρωπο. Αναζητάει την άλλη κουλτούρα, την άλλη θρησκεία. Όταν ένα άτομο έχει μια σχέση με ένα άλλο άτομο, η αγάπη είναι τόσο σημαντική ώστε αντιλαμβάνονται όλοι ότι είναι άνθρωποι μεταξύ τους.


Τελευταία σκέψη. Δεν θέλω η τελική εντύπωση να είναι ότι το αμερικανικό όνειρο είναι απαίσιο, ενώ το ευρωπαϊκό όνειρο είναι υπέροχο. Όχι, δεν λέω αυτό στο βιβλίο μου. Αυτό που λέω είναι ότι υπάρχουν ορισμένα πράγματα που μπορούν να μάθουν οι Αμερικανοί από τους Ευρωπαίους και οι Ευρωπαίοι από τους Αμερικανούς. Μιλάω λοιπόν για ανταλλαγή μεταξύ τους.


Η αδυναμία του αμερικανικού ονείρου είναι ότι ασχολείται πολύ με το άτομο. Αυτό είναι και δύναμη και αδυναμία. Εμείς μιλάμε για αυτονομία, κινητικότητα, ανεξαρτησία. Ο κάου μπόυ τελικά έχει κάποιον νόημα σε μια φιλοσοφία συνόρων. Σήμερα, όμως, όλοι είμαστε συνδεδεμένοι σε ένα κεντρικό νευρικό σύστημα του ανθρωπίνου είδους. Ζούμε σε μια βιόσφαιρα, είμαστε ευάλωτοι ο ένας απέναντι στον άλλον. Η συμπεριφορά σας εδώ επηρεάζει ανθρώπους στην άλλη άκρη της υφηλίου.


Σ’ αυτόν τον κόσμο, ο οποίος είναι αλληλένδετος τεχνολογικά και οικονομικά, μπορείτε να έχετε 7 δις κάου μπόυς που να κυνηγάνε τα δικά τους τα συμφέροντα; Όχι. Κάθε Αμερικανός γνωρίζει ότι η Αμερική έχει δύναμη. Όταν ένα παιδάκι 5 χρόνων έρχεται στην Αμερική στο σπίτι του και κλαίει λέγοντας ότι «κάποιος άλλος φταίει γι’ αυτό που του συνέβη», ξέρετε τι θα πει ο γονιός του; «Όχι, δεν φταίει ο άλλος, σταμάτα να κλαις τώρα, δεν θέλω να κλαις και να παραπονιέσαι, δεν θα ξανάρθεις ποτέ στο σπίτι λέγοντας ότι φταίει κάποιος άλλος γι’ αυτό που έπαθες. Εσύ είσαι υπεύθυνος για τη ζωή σου, εσύ θα πρέπει να κολυμπήσεις στα βαθιά νερά. Δεν φταίει κανένας άλλος γι’ αυτό που σου συνέβη». Έτσι έχουν τα πράγματα.


Αυτή την ατομικότητα των Αμερικανών, μπορούν να το χρησιμοποιήσουν λίγο και οι Ευρωπαίοι. Να μην είναι τόσο πατερναλιστικοί. Δηλαδή να μη θεωρήσουμε ότι ένα πολιτικό κόμμα, η κυβέρνηση, μια εταιρεία ή το συνδικάτο θα λύσει το πρόβλημα μας. Πολύ καλό είναι να ασχολείστε με την κοινότητα, αλλά να μην υπάρχει πατερναλισμός. Δεν μπορείτε να έχετε ένα δυνατό όνειρο, αν δεν θέλετε να αναλάβετε και τις ευθύνες για το όνειρο σας. Δεν μπορείτε να πείτε ότι «η κυβέρνηση θα πραγματοποιήσει το όνειρο μου». Δεν είναι πια όνειρο.


Κάτι άλλο. Υπάρχει η αισιοδοξία μας, υπάρχει το γεγονός ότι αναλαμβάνουμε κινδύνους. Δεν μπορείτε ένα όνειρο, αν είσαστε ευρωσκεπτικιστής ή ευρωπαθητικός ή ευρωκυνικός, δεν μπορείτε να προσφέρετε τίποτα στους νέους. Τα όνειρα απαιτούν ελπίδες. Κινδύνους πρέπει να αντιμετωπίσετε και πρέπει να είσαστε έτοιμοι να κάνετε θυσίες γι’ αυτά. Αν πάρετε λοιπόν την υπευθυνότητα που έχουν οι Αμερικανοί, το γεγονός ότι διατρέχουν κινδύνους και ότι είναι αισιόδοξοι και τα μεταφέρετε αυτά στο δικό σας το όνειρο, αυτό είναι πολύ καλό.


Τι μπορείτε εσείς να δώσετε στους Αμερικανούς; Πολλά χρειαζόμαστε. Μπορείτε να μας προσφέρετε την έννοια της αλληλεγγύης που έχετε, ότι οι άνθρωποι ζουν στην ίδια σφαίρα. Μπορείτε να μας μιλάτε για τη συμμετοχή στην κοινότητα, για το σεβασμό της πολυπολιτισμικότητας, για τη βιώσιμη ανάπτυξη, για τα ανθρώπινα κοινωνικά δικαιώματα, για την ποιότητα ζωής, για το πώς δεν πρέπει να ξεχνάμε κανέναν στην κοινωνία, για την ανάγκη να δημιουργήσουμε γέφυρες ειρήνης. Όλα αυτά μπορείτε να μας τα μάθετε. Μπορούμε να κάνουμε ανταλλαγές αντιλήψεων μεταξύ μας.


Σας παρακαλώ, όμως, να συγκεράσετε τα καλύτερα στοιχεία των δύο ονείρων, για να έχουμε την καλύτερη ισορροπία. Ππλλοί στρέφονται στην Ευρώπη. Αν πάτε στην Κορέα, στην Ιαπωνία, θέλουν κι αυτοί να φτιάξουν μια Ευρωπαϊκή Ένωση σαν κι εσάς. Βλέπουν το ευρωπαϊκό όνειρο και το ζηλεύουν. Αυτό είναι το μοντέλο τους. Αν πάτε στη Νότιο Αμερική, στις χώρες MERCOSUR, στην Αργεντινή, στη Χιλή, στη Βραζιλία, στρέφονται και βλέπουν εσάς και λένε «μπορούμε κι εμείς να φτιάξουμε μια Ένωση». Είναι ένα όνειρο γι’ αυτούς.


Η Οργάνωση Αφρικανικών Κρατών πάλι κοιτάνε την Ευρώπη, δεν κοιτάνε την Αμερική. Και στη Μέση Ανατολή ο Σιμόν Πέρες ο φίλος μου έγραψε ένα άρθρο, νομίζω στη “Herald Tribune” τελευταία ρωτώντας «γιατί να μην έχουμε μια Ευρωπαϊκή Ένωση για τη Μέση Ανατολή; Μη γελάτε. Με όλο το μίσος που υπήρχε στην Ευρώπη κι εμείς θα τα καταφέρουμε». Και είπε, «προτού σκεφτείτε ότι δεν μπορεί να γίνει, κοιτάξτε τι κάνατε εσείς στην Ευρώπη. Τα καταφέρατε». Είπε επίσης ότι «το ευρωπαϊκό όνειρο είναι κάτι το οποίο μου δίνει παρηγοριά, δηλαδή ότι υπάρχει αυτή η αειφορία, υπάρχει ποιότητα ζωής». Συνεπώς ο κόσμος σας κοιτάει, στρέφεται προς την Ευρώπη.


Φυσικά προσβλέπω στους νέους και δεν ξέρω αν υπάρξει καμιά ύφεση στην οικονομία, εάν οι τρομοκρατικές ενέργειες και αυτά δεν θα επιτρέψουν το όνειρο να πραγματοποιηθεί.


Η Ελλάδα μπορεί να παίξει έναν ξεχωριστό ρόλο, πολύ ξεχωριστό ρόλο. Είστε η γέφυρα προς τη Βόρειο Αφρική, την Τουρκία και τη Μέση Ανατολή. Όπως πηγαίνει η Ελλάδα, πηγαίνει και η μοίρα της ΕΕ, καθώς προχωράτε εσείς προχωράει και η ΕΕ.


Αυτό που μπορεί να κάνει η Ελλάδα είναι να αποτελέσει επίσης γέφυρα για την Τουρκία προς την ΕΕ και από Τουρκία για τη Βόρειο Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Η Τουρκία γίνεται μέλος. Η Μέση Ανατολή και η Βόρεια Αφρική γίνονται στενά συνδεδεμένοι εταίροι στην περιοχή. Και το κέντρο αυτής της περιοχής είναι η Ελλάδα.


Η Ελλάδα μπορεί να δείξει στην Ευρώπη πως να ζήσει με τον ισλαμικό κόσμο, με τον κόσμο στη Μεσόγειο, την Αδριατική, τη Βόρειο Αφρική. Αν δεν το κάνετε εσείς ποιος θα το κάνει; Ποιος θα διδάξει αυτά τα πράγματα;


Εγώ λοιπόν ελπίζω ότι αυτή η γενιά των μη κυβερνητικών οργανώσεων, επιχειρηματιών, πολιτικών κ.λπ. θα καθοδηγήσει με το παράδειγμα της. Συνηθίζαμε να λέμε ότι αξίζει να πεθάνεις για το αμερικανικό. Το ευρωπαϊκό όνειρο αξίζει να ζήσεις γι’ αυτό.


Το παρόν κείμενο προέρχεται από την ομιλία του κ. Rifkin σε εκδήλωση που πραγματοποίησε το Ινστιτούτο Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής στον Αθήνα, στις 4 Οκτωβρίου 2005.