Μαθήματα από την αποτυχία των επαναστάσεων

Παραμένει το γεγονός ότι το έργο του Γκράμσι αντιπροσωπεύει την πρώτη έξοδο από τις απλουστευτικές έννοιες με τις οποίες σκέφτονταν στον 20ό αιώνα όχι μόνον την επανάσταση, αλλά και τη φύση της κοινωνίας και τη σχέση ανάμεσα σε θεσμούς του κράτους και κοινωνία πολιτών. Σήμερα, που με τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση η εξουσία σε παγκόσμια κλίμακα φαίνεται να βασίζεται αρκετά περισσότερο στο δίκτυο των κεφαλαίων παρά στα εθνικά κράτη, παρ' όλο που παραμένει σε αυτά τα τελευταία το μονοπώλιο χρήσης της βίας, οι επεξεργασίες του Γκράμσι στις αρχές της δεκαετίας του '30 θα πρέπει, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, να επαναληφθούν και να εκσυγχρονιστούν. Εφόσον φυσικά δεν έχουν πεταχτεί στα άχρηστα τόσο η έννοια του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής όσο και εκείνη της ελευθερίας - συνήθεια που είναι διαδεδομένη τόσο στην παλιά όσο και στη νέα Αριστερά.