Ιστορία δεν σημαίνει νεκροφιλία

Ο Αντώνης Λιάκος εξηγεί γιατί ο ιστορικός, αν πρέπει να είναι ανατόμος χρειάζεται λεπτά εργαλεία ανάλυσης και όχι τον μπαλτά του χασάπη

- Ο ιστορικός πρέπει να είναι ψυχρός ανατόμος και αποστασιοποιημένος;

«Αν συμφωνήσουμε ότι πρέπει να είναι ανατόμος σημαίνει ότι χρειάζεται λεπτά εργαλεία ανάλυσης και όχι τον μπαλτά του χασάπη. Αυτό το τονίζω γιατί πολλές από τις συζητήσεις που αφορούν το παρελθόν χρησιμοποιούν χοντροκομμένες κατηγορίες και εργαλεία τα οποία απλώς αναπαράγουν διχοστασίες του παρελθόντος και δεν οδηγούν σε καινούργιες συνθετικές ερμηνείες. Π.χ., η συζήτηση που διεξάγεται στη χώρα μας για την Κατοχή και τον Εμφύλιο. Εξυπακούεται ότι ο ιστορικός πρέπει να βάλει τα πάθη του στην άκρη και να είναι νηφάλιος, αλλά το συναίσθημα είναι σύμφυτο με την ιστορική διαδικασία σε ένα πολύ βαθύτερο επίπεδο από όσο νομίζουμε. Η διαδικασία της εξιστόρησης περιέχει την αίσθηση της απώλειας, της αποξένωσης και της συμφιλίωσης με το αντικείμενο της μελέτης-επιθυμίας. Πρόκειται και πάλι για μια κοινωνική διαδικασία στην οποία εγγράφεται ο/η ιστορικός ως άτομο. Γι' αυτό και η αναφορά στο παράδειγμα της ψυχανάλυσης και στη διαδικασία του πένθους και της επεξεργασίας στο βιβλίο».

[...]

- Πώς συνδυάζεται αυτή η ας την πούμε επικοινωνιακή έκρηξη της Ιστορίας με την άρνηση της Ιστορίας σε μια σειρά δημόσιες εκδηλώσεις των τελευταίων χρόνων (Μακεδονία, ταυτότητες, εθνικοί μύθοι κτλ.);

«Στο μυαλό όσων πρωτοστάτησαν στις εκδηλώσεις αυτές πρόκειται όχι για άρνηση αλλά για κατάφαση Ιστορίας. Οι κρίσεις αυτές έχουν κοινό ιστορικό υπόβαθρο ότι "η Ιστορία μας κινδυνεύει". Αλλά δεν πρόκειται για Ιστορία. Τα φαντάσματα του παρελθόντος μάς τυραννούν όταν δεν τα ιστορικοποιούμε. Οι μνημονικές κρίσεις ανακύπτουν γιατί είμαστε δέσμιοι ιστορικών αντιλήψεων άλλων εποχών. Δεν μπορείς να βλέπεις τα σημερινά Βαλκάνια με την ιστορία της εποχής των Βαλκανικών Πολέμων, όταν ο Σπυρίδων Λάμπρος έλεγε ότι η πένα του ήταν και λόγχη του στρατιώτη. Οι ιστορικές ψευδαισθήσεις, οι ανικανοποίητες μνήμες, είναι μέρος του αναδυόμενου ενδιαφέροντος για το παρελθόν. Δεν αρκεί κανείς να αναμασάει αποσπάσματα από αρχαίους συγγραφείς ή να επαναλαμβάνει γεγονότα αν δεν μπορεί να τα κατανοήσει, αν δεν καταλαβαίνει τις διαδικασίες της ιστορικοποίησης. Δυστυχώς από την εκπαίδευσή μας, και από την πανεπιστημιακή ακόμη, λείπει ο αναστοχασμός πάνω στην Ιστορία».

- Γιατί έχουμε ανάγκη να ζούμε με ιστορικές ψευδαισθήσεις;

«Και στην προσωπική μας ζωή δεν αφηνόμαστε σε κάποιες ψευδαισθήσεις; Διαφορετικά ο κόσμος θα ήταν δύσκολα υποφερτός. Υπάρχει ένα δημοτικό τραγούδι που λέει "αλησμονώ και χαίρομαι, θυμάμαι και λυπούμαι". Η Ιστορία, όπως και η προσωπική μας ιστορία, δεν είναι περιβόλι με ρόδα. Η ψευδαίσθηση έχει πολλές μορφές: αμνησία, αποσιώπηση, απώθηση αλλά και υπεραναπλήρωση με μυθικές εκδοχές της Ιστορίας. Συμπαθητικές βέβαια οι ψευδαισθήσεις όταν ρεμβάζουμε στα αρχαία ερείπια, επικίνδυνες όμως όταν γίνονται όργανο πολιτικής, εξωτερικής ή εκπαιδευτικής, πολιτισμικής κτλ. Ο Σεφέρης έχει αναλύσει πολύ καλά τη νεοελληνική περίπτωση στο ποίημα που λέει ότι ξύπνησα με ένα μαρμάρινο άγαλμα στα χέρια που δεν ξέρω τι να το κάνω, καθώς με τραβάει στο όνειρο ενώ προσπαθώ να βγω από αυτό».

- Η αντιπαράθεση για το βιβλίο της Ιστορίας Στ´ δημοτικού μήπως οδηγήσει σε μια «εκπαιδευτική ιστορία», σε έναν «ιστορικό κανόνα» φτιαγμένο ειδικά για την εκπαίδευση, του τύπου «τι λέμε και τι δεν λέμε στα παιδιά»; Πρέπει να γίνει κάτι τέτοιο ή όχι;

«Η σχολική ιστορία είναι μια επίσημη ιστορία και λίγη σχέση έχει με τις ιστορικές σπουδές όπως αυτές καλλιεργούνται στην ιστορική κοινότητα, στα πανεπιστήμια και στα ερευνητικά κέντρα. Τα παιδιά βρίσκουν το μάθημα εξαιρετικά βαρετό. Είναι δύσκολο να ανοίξει ένας δρόμος να διδαχθούν την Ιστορία διαφορετικά και απόδειξη ο ορυμαγδός που ξεσηκώθηκε για το εγχειρίδιο της Στ' δημοτικού μόλις ξέφυγε δειλά δειλά από την πεπατημένη. Ποιος θα τολμήσει κάτι διαφορετικό, κάτι ενδιαφέρον και ρηξικέλευθο με την τρομοκρατία που ασκήθηκε; Τι λέμε και τι δεν λέμε στα παιδιά είναι ασφαλώς πρόβλημα. To ζήτημα είναι πώς θα τους δημιουργήσουμε ιστορική συνείδηση, πώς θα κινητοποιήσουμε το ενδιαφέρον τους για την Ιστορία, πώς θα τα μάθουμε να σκέπτονται ιστορικά. Οχι πώς θα αποστηθίζουν το εθνικό πιστεύω. Αν αποσυρθεί το εγχειρίδιο, η μόνη που θα επωφεληθεί θα είναι η ακραία πολιτική και θρησκευτική Δεξιά και η δημαγωγική ασχετοσύνη».

- Την Ιστορία τη γράφουν οι νικητές, λες σε κάποιο σημείο του βιβλίου. Αλλά και οι ηττημένοι εκδικούνται. Ποιο είναι το μέσο της εκδίκησής τους;

«Η ιστορική γραφή και η μνημειοποίηση του παρελθόντος υπήρξε στοιχείο της κρατικής συνέχειας. Αν η αλήθεια όμως διαθέτει συμβολική δύναμη, γίνεται και αντικείμενο διεκδίκησης ανάμεσα σε εξουσία και αντιεξουσία. Η Ιστορία είναι ένα πεδίο όπου μάχονται για δεύτερη φορά, συμβολικά, οι νικητές με τους ηττημένους. Ο Ηρόδοτος έγραψε από την πλευρά των νικητών, ο Θουκυδίδης όμως από την πλευρά των ηττημένων. Αν οι νικητές ενδιαφέρονται να καταγράψουν και να μνημειοποιήσουν τη νίκη τους, οι νικημένοι ενδιαφέρονται για τις αιτίες της ήττας τους. Δεν τους ενδιαφέρει μόνο το τι έγινε αλλά και το γιατί. Βλέπουν περισσότερες διαστάσεις και έχουν πιο σύνθετο λόγο. Η ανανέωση του προβληματισμού της Ιστορίας προέρχεται από την ιστορία των ηττημένων. Η σύγχρονη εποχή κατέγραψε την επάνοδο των ηττημένων, των κρυμμένων, του απωθημένου σε πολλά πεδία. Η καταγραφή της μνήμης, η προφορική ιστορία, η ιστορία "από τα κάτω", η ιστορία του κύκλου της ζωής, ήταν μερικές από τις μορφές που πήρε αυτή η ιστορία. Αλλωστε μεταβλήθηκε και η σύνθεση του πληθυσμού των ιστορικών. Κάποτε οι ιστορικοί ήταν άνδρες, λευκοί και πλούσιοι. Σήμερα ο ερευνητικός πληθυσμός των ιστορητών μοιάζει στα έμφυλα, κοινωνικά και φυλετικά χαρακτηριστικά του ολοένα και περισσότερο με τον πληθυσμό των ιστορουμένων. Αυτή η αλλαγή δεν μπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον τρόπο με τον οποίο το παρελθόν γίνεται Ιστορία».