Τα όρια της γνώσης

από το Θανάση Γιαλκέτση

Με αφορμή την πρόσφατη έκδοση του έκτου τόμου του έργου του «Η Μέθοδος», ο γάλλος κοινωνιολόγος Εντγκάρ Μορέν έδωσε στο περιοδικό «Le Magazine Litteraire» τη συνέντευξη που ακολουθεί.

-Στο βιβλίο σας επανέρχεστε σε αυτήν τη μεγάλη πολιτική αυταπάτη που υπήρξε ο κομμουνισμός, ο υπαρκτός σοσιαλισμός.

«Εχω στοχαστεί για την κομμουνιστική μου εμπειρία. Πριν από τον πόλεμο είχα διαβάσει τον Τρότσκι, τον Σουβαρίν, και όλες οι αναγνώσεις μου με ωθούσαν να απορρίψω τον σταλινικό κομμουνισμό. Με οδηγούσαν άλλοτε προς τον αριστερισμό και άλλοτε προς το ρεφορμισμό, αλλά όχι προς τοΝ σταλινισμό. Οταν, μετά την κατοχή, έγινε η γερμανική επίθεση στη Ρωσία και η αντίσταση της Μόσχας, στα τέλη του 1941, τότε είπα στον εαυτό μου ότι υπάρχουν δύο μόνο δυνάμεις στον κόσμο -ο ναζισμός και ο κομμουνισμός- αφού η δημοκρατία είχε αποκαλύψει την ανικανότητά της στη διάρκεια της δεκαετίας του 1930. Επηρεασμένος από τον Χέγκελ, από την ιδέα του περί της πανουργίας του λόγου (ο Ναπολέων που νόμιζε ότι ικανοποιεί την προσωπική του φιλοδοξία φέρνει στην πραγματικότητα την επανάσταση στην Ευρώπη), υιοθέτησα δύο βασικά επιχειρήματα για να γίνω κομμουνιστής λέγοντας στον εαυτό μου ότι όλα τα ελαττώματα του συστήματος οφείλονται: 1) στην καθυστέρηση της τσαρικής Ρωσίας που κληρονόμησε ο κομμουνισμός, 2) στην καπιταλιστική περικύκλωση που μετέτρεπε τη Ρωσία σε πολιορκημένο οχυρό. Μετά τη νίκη, σκεφτόμουν, όλα τα θαυμαστά φύτρα του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού θα ανθίσουν. Χωρίς να είμαι αφελής σχετικά με τα γεγονότα, ήμουν κάποιος που έκανε λάθος στο συλλογισμό του. Οταν πραγματοποίησα στη συνέχεια μια οδυνηρή "αποδέσμευση", αναρωτήθηκα πώς μπόρεσα να κάνω αυτό το λάθος και αναζήτησα τις αιτίες στον τρόπο σκέψης μου».

-Μετά τη δεκαετία του '70, τότε που δημοσιεύτηκε ο πρώτος τόμος της «Μεθόδου», αρχίσατε να υπερασπίζεστε την ανάγκη της πολύπλοκης σκέψης. Αν την ορίσουμε αρνητικά, αυτή η πολύπλοκη σκέψη αποφεύγει από τη μια μεριά την υπερβολική ειδίκευση και από την άλλη την αξίωση για ολική, απόλυτη ή οριστική γνώση.

«Η πολύπλοκη σκέψη υιοθετεί μια πορεία ζιγκ-ζαγκ. Το πρόβλημα της πολυπλοκότητας έγκειται στη σύνδεση των γνώσεων με αφετηρία γνωστικά εργαλεία που λείπουν στον τύπο γνώσης που έχουμε διδαχθεί και που θέλησα να αναδείξω με την εργασία μου. Από τη στιγμή που έχουμε να κάνουμε με ένα πολύπλοκο σύνολο δεν μπορούμε να ονειρευόμαστε μιαν απόλυτη και εξαντλητική γνώση. Παραμένει πάντοτε ένα στοιχείο αβεβαιότητας οφειλόμενο στο τυχαίο, στα όρια της γνώσης. Αυτό συνεπάγεται ότι μια πολύπλοκη γνώση δεν θα είναι ποτέ μια πλήρης γνώση. Η οικολογία, για παράδειγμα, συνυπολογίζοντας τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στο φυσικό περιβάλλον και την ανθρώπινη δραστηριότητα, είναι μια πολύπλοκη επιστήμη, που γίνεται εξάλλου καθημερινά όλο και περισσότερο πολύπλοκη, χωρίς ωστόσο για τον ίδιο λόγο να είναι μια πλήρης επιστήμη. Το ζητούμενο είναι να ζούμε με το συναίσθημα του αναλοκλήρωτου της γνώσης και του διαρκούς μετασχηματισμού της».

-Η πολύπλοκη σκέψη είναι εκείνη που αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην «οικολογία της δράσης», μιαν άλλη έννοια που σας είναι προσφιλής.

«Η γνώση οφείλει πάντοτε να προσδιορίζει το αντικείμενό της με βάση την αρχή που δείχνει ότι ένα κείμενο φωτίζεται από τα συμφραζόμενά του. Η μεγάλη έλλειψη της κλασικής επιστήμης ήταν το ότι απομόνωνε τα πεδία που μελετούσε... Η οικολογία της δράσης σημαίνει ότι κάθε δράση μέσα σε ένα ανθρώπινο περιβάλλον ξεφεύγει βαθμιαία από τις προθέσεις αυτού που την ξεκίνησε, δέχεται τις επιδράσεις και τις αντιδράσεις αυτού του περιβάλλοντος και μπορεί να πλήξει σαν μπούμερανγκ αυτόν που την προώθησε».

-Η πολύπλοκη σκέψη είναι επίσης, κατά τη δική σας γνώμη, ένα αντίδοτο στις απλουστεύσεις και τα παραληρήματα της ιδεολογίας.

«Το χαρακτηριστικό των ιδεολογιών είναι το ότι είναι κλειστές. Επαναλαμβάνω, μετατοπίζοντάς την σε ένα άλλο πεδίο, τη διάκριση που κάνει ο Πόπερ ανάμεσα σε επιστημονική και μη επιστημονική θεωρία. Σύμφωνα με τον Πόπερ, μια επιστημονική θεωρία αποδέχεται τη δυνατότητα της αναίρεσής της. Μια μη επιστημονική θεωρία κρίνει αντίθετα ότι είναι αδιάσειστη. Ετσι, οι δογματικές εκδοχές του μαρξισμού και της ψυχανάλυσης θεωρούν όλες τις αντιρρήσεις εσφαλμένες ή ανόητες. Αλλά υπάρχει και ένας άλλος τρόπος για να ανοίξουμε τον μαρξισμό ή την ψυχανάλυση, επιτρέποντάς τους να διορθωθούν ή να αναπτυχθούν διαφορετικά (...). Ο κόσμος των ιδεών δημιουργεί ισχυρές οντότητες που τείνουν να γίνουν κυρίαρχες. Είναι χαρακτηριστικό των ιδεολογιών, όπως και των Θεών, το γεγονός ότι, παρ' όλο που δημιουργούνται από τον άνθρωπο, γίνονται πολύ πιο ισχυρές από αυτόν, φτάνοντας ώς το σημείο να τον διατάζουν να σκοτώνει και να πεθαίνει γι' αυτές. Η πολύπλοκη σκέψη που υπερασπίζομαι αντιπροσωπεύει για μένα ένα αντίδοτο στην κυριαρχία αυτών των "κατευθυντήριων ιδεών" που χαρακτηρίζουν κάθε ιδεολογικό λόγο».

-Στην κριτική σας προς την επιστημονική γνώση αντλείτε ιδέες από μια φιλοσοφική παράδοση (Χούσερλ, Χάιντεγκερ) σύμφωνα με την οποία η επιστήμη «δεν σκέφτεται»;

«Υιοθετώ το στοιχείο αλήθειας που υπάρχει κατά τη γνώμη μου στην κριτική που άσκησε ο Χούσερλ, όταν εξήγησε ότι υπήρχε ένα τυφλό σημείο στην επιστημονική γνώση, η οποία στρέφεται προς το αντικείμενο αλλά αγνοεί το υποκείμενο που την παράγει. Οσο για τον Χάιντεγκερ, θα διόρθωνα τη φράση του λέγοντας ότι η επιστήμη δεν σκέφτεται τον εαυτό της (...)».

7 - 23/01/2005